زنانی با گوشواره‌های باروتی

هفدهمین عصرنشینی هنر و اندیشه دیدار به همراه نمایش مستند «زنانی با گوشواره‌های باروتی»، دوشنبه ۳۰دی‌ماه ۱۳۹۸ توسط پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی در سرای آوینی برگزار گردید.

در این مستند داستانی، روزنامه‌نگار زن عراقی به نام نور در جریان جنگ با زنان و کودکان آواره داعشی در کمپ‌ خانواده‌های آنها، همراه شده و مصائب آن‌ها را جویا می‌شود. زنانی با گوشواره‌های باروتی روایت‌گر شرایط اعضای این خانواده‌ها در سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۷ است.

در این نشست پس از نمایش مستند رضا فرهمند، ضمن اشاره بر اتمام کارِ کارگردان در ساخت فیلم و تاکید بر برداشت مخاطب گفت: این فیلم که سه سال قبل و طی ۲ ماه فیلمبرداری تولید شده، از جهت حضور سینمایی ایران در سطح بین‌الملل پیرامون موضوع جنگ با داعش، تفاوت‌های ویژه‌ای دارد. موضوع اصلی این مستند بحث زنان و به ویژه کشف درباره زنانی داعشی می‌باشد که در سطح جهان تا کنون اتفاق نیفتاده است.
همچنین وی در پاسخ به سوال حضار درباره اکران این فیلم در سایر کشورها افزود: مستند «زنانی با گوشواره‌های باروتی» تنها نماینده سینمایی ایران در لوکارنو، زاگرب و Signes de Nuit پاریس بوده و حداقل فکر می‌‌کنم در تاکنون در ۲۰کشور اکران شده، در کشورهای منطقه نیز، لبنان میزبان این فیلم بوده‌است. البته حضور این مستند علاوه بر ایران، در اروپا و آمریکا برای ما از اهمیت بیشتری برخوردار بود. و واکنش‌های جالبی را به همراه داشت.
به طور مشخص من در جشنوار لوکارنو حضور داشتم واکنش ها بسیار خوب بود. با اینکه تاکنون در فضای فستیوالی فیلم‌های حوزه مقاومت ایران حضور حداقلی داشته ولی این فیلم بازخوردهای خیلی خوبی در دنیا داشته و به عنوان یک نمونه مستند بحران در کالجی در بلژیک تدریس می‌شود. همچنین پس از این فیلم، با مستند «نت‌های مسی یک رویا» نیز در لوکارنو حضور داشتم و این فیلم هم بازخوردهای بسیار خوبی داشت. این بازخوردهای مثبت بسیار ارزشمند است از این جهت که حوزه مقاومت بسیار مغفول مانده در صورتی که حرفهای جدی و خوبی از ایران در عرصه عملی دیده می‌شود که در سینما وجود ندارد.
این ارزشمند است که ما بتوانیم مخاطب جهانی را با زبان و بیان خودمان نسبت به بحث مقاومت و بحران‌های جهانی همراه کنیم و آنها بیان و زبان ما را بپذیرند. اتفاقی که در این دو فیلم اخیر رخ داده است.

فرهمند در پاسخ به چگونگی شروع کار در حوزه مستندسازی گفت: من سینمای مستند را با عکاسی آغاز کردم، اولین فیلم من با یک دوربین خانگی تصویربرداری شد و سپس وارد سینمای مستند شدم. از نظر من این عرصه بیش از هرچیز نیاز به تلاش دارد. من هیچ وقت آموزش آکادمیک ندیدم و فکر می‌کنم در مستندسازی آموزش، فرد را محدود به یک روش می‌کند در صورتی که در این حرفه شما پرسوناژهای مختلفی را دارید که هرکدام روش خاص خود را برای ساخت دارند. از این‌روی به جهت تفاوت موضوع و سوژه هرکدام از مستندهای من گونه‌ای خاص از مستندسازی هستند.

او همچنین در توضیح سوژه اصلی گفت: نور الحلی یک خبرنگار و فعال اجتماعی است. اساسا فیلم‌های من در حوزه زنان و کودکان است و پیش از این نمونه‌های موجود در دنیا رو رصد کرده و موضوع زنان را به عنوان نقطه فقدان این حوزه شناسایی کرده بودم. اما در فضای مستند رسیدن به چیزی که شما درخواست می‌کنید بسیار بسیار سخت است. من تا به حال نشده چیزی که براش بازبینی کردم همان اتفاق بیفتد. معمولا چیز جدیدی اتفاق افتاده و من هم به سمت اتفاق جدید رفتم چون فکر می‌کنم اینها الهاماتی هستند که فضا به من می‌دهد.اساسا این را هم می‌دانستم که کار کردن با زنان عراقی کار سختی است. آنها سخت جلوی دوربین می‌آیند و از این‌روی پیدا کردن سوژه‌ای همچون نور اتفاق بزرگی بود. زنی که در محیط کاملا مردانه جنگ حضور پیدا کرده‌است.
او در ادامه افزود: در فضای مستند، فیلمساز یکبار فرصت دارد یک موقعیتی را ببیند و برای آن کار کند. نهایت زمان تولید یک مستند در ایران بیشتر از یکی دوماه نیست مگر پروژه‌های کاملا شخصی. البته من هم اعتقادی به پروژه های بلند ندارم واحساس می‌کنم که یک پروژه باید در زمان خودش متولد بشود. از نظر من تصادفی بودن پیدا کردن سوژه بد نیست و حتی من آن را یک هدیه می‌دانم. درباره بحث داعش هم ما با موضوعی جهانی روبه رو هستیم که قدمت این جریان حداقل ۴ الی۵ سال است ولی هیچ رسانه داخلی و خارجی به این بخش نپرداخته‌ است. از این روی به سمت این جریان رفتن جهان را با کشف جدیدی روبه رو می‌کند. ولی تصادفی بودن تا نقطه کشف سوژه باید باشد، بعد از آن باید کاملا آگاهی وجود داشته باشد و نباید مسیر فیلم رها بشود. روزی که اتفاق پایان فیلم افتاد من می دانستم که در این نقطه فیلم تمام می شود.
او در ادامه ضمن اشاره به روش مرسوم مستدسازی در کشور و آسیب‌های آن گفت: در مستندسازی مرسوم مجموعه‌ای از راش‌ها گرفته می‌شود و بعد تازه به خط روایی فکر می‌کنند. که در این شرایط تنها فرمول رایج فرمول شهید آوینی است. نریشن نوشته و خوانده شود. این روند آسیب‌هایی دارد از جمله اینکه مخاطب ایرانی هر روز چه به لحاظ فیلمی و چه به معنای ذهنی از این فضا دورتر می‌شود. در واقع به جهت این روندهای اشتباه در حوزه فیلمسازی به ویژه در این موضوعات حتی در جشنواره های داخلی هم این نوع فیلم‌ها در یک انزوایی قرار می‌گیرند. در صورتی که برای این نوع فیلم‌ها از جان مایه گذاشته می‌شود.
او در توضیح ویژگی‌های مستند تصریح کرد: من در تمام پروسه اعم از کارگردانی، تصویربرداری و تدوین حضور داشتم، تقریبا می‌توانم ادعا کنم که از ۹۵ درصد ظرفیت راش استفاده شده و ۵ درصد هم به دلیل طولانی شدن مستند، حذف شده‌است. محتوای دیالوگ‌ها هیچکدام از قبل معلوم نبودند. به طور مثال گفتگوهایی داخل چادرها به صورت مستمر ضبط شده و ما کاملا به نور به عنوان یک آدم حرفه‌ای در ارتباط گیری اعتماد کردیم که اعتماد درستی هم بود.

در ادامه نشست محمد پورکیانی ضمن تشکر از انتخاب موضوع و حضور کمتر وجوه تکنولوژی به عنوان مزیت این مستند که منجر به ارتباط نزدیک مخاطب با میدان می‌شود گفت: وجه درخشندگی کار از این جهت بود که شخصا به عنوان مخاطب بدون آنکه چنین تجربه زیسته‌ای داشته باشم با سوژه احساس نزدیکی می‌کردم. اما مسئله‌ای که بنده دارم این است که در این مستند جانب صلح گرفته شده و مستندی به نمایندگی از صلح‌طلبان یا به تعبیر فمنیستی به نمایندگی از زنان عالم ساخته شده‌است. فیلمی که از وجه ظلمانی سوریه وارد شده، وجه جنگ، خون و خشونت را به عنوان نقطه تمرکز تاریخی در نظر گرفته که در وجه مقابل آن صلح، مدنیت، مدرسه مطرح شده‌است.
فارغ از بحث جنگ و صلح زمینه‌ای که پرورش پیدا می‌کند بدویت و مدنیت است. مسئله من این است که این فیلم ضد چیست؟
همچنین در ادامه این سوال سجاد صفارهرندی افزود: شما در صحبت‌هایتان اشاره به سینمای مقاومت کردید. اما من در این فیلم مفهوم مقاومت را حاضر ندیدم و آنچه به صورت پررنگ در فیلم حضور داشت نوعی انسان‌گرایی ضد جنگ بود. در واقع مفهوم جنگ، فراتر از دوست و دشمن یا خودی و دیگری، بیشتر به مثابه یک بلا یا تقدیر شومی که بر ما از عارض شده و ما را مصیبت‌‍زده کرده مطرح می‌شود. حتی داعش در مجموع این مستند نیز برای عده‌ای یادآور جرم و جنایت است و برای عده‌ای دیگر اتفاقا مثبت هم تلقی می‌شود. لذا مسئله اصلی چیزی به نام جنگ است فی حدنفسه. بنابراین مسئله من این است که ثمره این فیلم این است که مهم نیست چه کسی خوب است و چه کسی بد است؟ این خانواده ها مصیبت زده هستند و این مهم نیست چه کسی یا چه چیزی و به چه دلایلی این مصیبت را وارد می کند، مهم تباهی وسیاه بودن این وضعیت است.
کار شما از حیث نظری و محتوایی ذیل گفتمان شرق شناسی غربی است که از وضعیت تراژیک حاصل از بدویت شرقی گزارش می دهد. از این‌روی برای فرد غربی ترحم برانگیز هست. این مسئله مسئله زبان نیست و مسئله کل شاکله فیلم است. پرسش من مشخصا این است که تلقی شما از سینمای مقاومت چیست که فیلم شما ذیل این رویکرد قرار می‌گیرد.

فرهمند در پاسخ به سوالات مطرح شده تصریح کرد: من اعتقاد جدی ندارم که این فیلم را ذیل فیلم مقاومت تعریف کنم. به قول یکی از اساتید یک فیلم خوب است یا بد. یا مورد اقبال مخاطب قرار می‌گیرد یا نمی‌گیرد. این فیلم رابطه خیلی خوبی با طیف‌ها و طبقات اجتماعی مختلف برقرار کرده است. این فیلم در اکران‌های مختلف اعم ۲۵ اکران در فجر، ۵ اکران در سینما حقیقت و در بخش‌های مختلف با داوری‌های مختلف بیشترین جایزه‌ها را گرفته است.
از نظر من این مستند، فیلم مقاومت است چون من موضوع مقاومت را محصور به اتفاقاتی که در لبنان، عراق و سوریه افتاده است، نمی‌دانم. من معتقدم مقاومت در تمام زندگی ما جاری است از مادری که برای تامین غذای بچه‌اش تلاش می‌کند تا رزمنده‌ای که در جبهه می‌جنگد و حتی من پا را فراتر می‌گذارم؛ اینکه یک داعشی چطور می‌جنگد را هم ذیل مقاومت تعریف می‌کنم. چون ما در دنیای بزرگی زندگی می‌کنیم که باید زبانی را انتخاب کنیم که حرف ما را به تمام دنیا برساند.
و از این جهت معتقدم مخاطبین ما با طبقات مختلف اجتماعی، به جهت انتخاب یک زبان محدود در رسانه نسبت به موضوعات مقاومت مورد نظر شما عقب نشینی کردند و ما زبان درستی را برای معرفی این مفاهیم به شدت انسانی انتخاب نکردیم. من مسیر فیلم خودم را از منبع کلی‌تری می گیرم و اسلامی که در آن علی (ع) و حسین(ع) وجود دارند که می‌گویند اگر دین نداری آزاده باش این برای من مسیر و الگوی فیلمسازی می‌شود.
من به خودم اجازه نمی‌دهم در زمان اندک وارد موضوعات ریزی بشوم که نمی‌توانم مخاطب را به یک سرمنزل درستی برسانم و من به دنبال نمایش رسالت درستی از یک انسان هستم که این انسان یک زن مسلمان است. از نظر بنده موضوع وابسته به زبان است. یه خطی این داستان زنی است که سعی می کند زنان دشمنان خود را نجات دهد. زنی که برادر و پسرعمویش را داعش کشته ولی با وجود انتقام نسبت به زنان داعشی از عقلانیت خودش استفاده می‌کند. این فیلم تکلیف و وظیفه اش بررسی ریشه های داعش و…نیست و صرفا ماجرای زنی است که به عنوان قهرمانی که نشیب و فرود آن را می‌بینیم قهرمان خوبی است برای مسلمانان که ادعای حقیقت می کنند. و فرصتی داده می شود که هردو نفر حرف هایشان را بزنند.
فاطمه دلاوری نیز ضمن تشکر از فیلم و اشار به موفقیت‌های آن گفت: همچنان که من با فیلم و شخصیت نور همذات پنداری می‌کنم، ولی همان امام حسینی که می‌گوید اگر دین ندارید آزاده باشید هم می‌گوید «کونا لِلظّالِمِ خَصماً وَ لِلمَظلومِ‌ عَونا» ما در این فیلم این بخش دشمن ظالم باش را نمی‌بینیم و همه اش یاوری مظلوم است.
در پاسخ به این نقد رضا فرهمند افزود: از نظر من این بخش هم وجود دارد. من اولین بار نور را در جنگ دیدم که از همه جلوتر می رفت زنی که این چنین یاور مظلوم بود در صحنه جنگ هم از همه جلوتر بود. و حتی در سکانس آخر ما می‌بینیم که دوستانش را از دست می‌دهد و این دیالوگ را می‌گوید که: «من برمی‌گردم به جنگ». از نظر من این تخاصم وجود داشته حالا شما می‌توانید بگویید وجود نداشته‌است!
مریم مومن‌زاده نیز ضمن تشکر از این مستند گفت: ما در این فیلم با روایت‌های متکثری از زنان داعشی مواجه هستیم که مزیت این مستند است ولی بعضی از این روایت‌ها ناقص رها می‌شود و برای من مخاطب ناتمام می‌ماند. همچنین نسبت شخصیت نور به عنوان قهرمان در گفتگوها مشخص نمی‌شود.
فرهمند نیز در پایان در پاسخ به علت انتخاب یک خبرنگار مسلمان گفت: وجوه تصویری برای این موضوع وجود ندارد ولی بازتاب این انتخاب در واکنش دنیای غرب به موضوع صلح است. اگر این سوژه یک خبرنگار واشنگتن پست بود، دنیای غربی که مدعی صلح است تمام فداکاری‌ها و نگاه‌های انسانی را مصادره می‌کرد و اتفاقا در اون شرایط بازتاب فیلم بسیار گسترده تر از شرایط فعلی می‌شد.