شورش علیه سازندگی

پانزدهمین محفل عصرنشینی هنر و اندیشه دیدار نمایش مستند «شورش علیه سازندگی»

پانزدهمین محفل عصرنشینی هنر و اندیشه دیدار با نمایش مستند «شورش علیه سازندگی» و با حضور مصطفی شوقی، کارگردان اثر روز دوشنبه ۲ دی ماه ۱۳۹۸ در پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی، برگزار شد.

مستند «شورش علیه سازندگی» با تکیه بر دو سال پژوهش و تولید، دوران ریاست جمهوری آیت‌الله هاشمی رفسنجانی را از سال ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۶ روایت می‌کند. این تولید “خانه مستند انقلاب اسلامی” شورش‌های اجتماعی دهه ۷۰ شمسی را مورد توجه قرار داده‌ و با روایت‌ها و صحنه‌های دیده نشده‌ای از تاریخ معاصر ایران به بررسی علل و عوامل اجتماعی، سیاسی و اقتصادی این شورش‌ها می‌پردازد.

در این نشست پس از نمایش مستند، سجاد صفارهرندی ضمن اشاره به به‌روز بودنِ مسئله مستند، و شباهت بسیار فضای فیلم، جنس مسئله، نوع دیدگاه‌های مخالف، تبیین‌ها و توجیهات مطرح با اتفاقات چند ماه اخیر، کارگردان را درباره علت پرداختن به این ایده و اصل توجه به این مقطع تاریخی و پیوندی که میان این مستند و مسئله امروز جامعه وجود دارد، مورد پرسش قرار داد.

 مصطفی شوقی در پاسخ گفت: تولید این فیلم از سال ۹۵ آغاز شد، موضوع شورش مسئله‌ای بود که از دوران نوجوانی من و به جهت برخوردی که در سال ۱۳۷۴ با اسناد شورش مشهد داشتم، برای من اهمیت پیدا کرد. در آن دوران این سوال در ذهن من شکل گرفت که در جمهوری اسلامی آیا شورش و تخریبی به این وسعت که در اسناد ثبت شده، رخ داده‌است. این موضوع در دوران روزنامه‌نگاری من با اطلاع از شورش‌های اسلامشهر تقویت شد و رویدادهای کوی دانشگاه نیز در آغاز دانشجویی به این دغدغه افزود. و به طور کلی تاریخ معاصر برای من دغدغه شد.  

او ضمن اشاره به مستند هویدا و علم به عنوان نمونه‌های مشابه از آثار وی که به تاریخ معاصر می‌پردازند افزود: پژوهش مستند شورش علیه سازندگی همزمان بود با جریان موسسات مالی غیرمجاز و اتفاقات مشهد. و آن زمان سوال من این بود که آیا چنین اتفاقاتی بازهم در جمهوری اسلامی رخ خواهد داد. سال ۹۶ پایان تولید بود که با شروع وقایع دی ماه کار ما نیز متوقف شد و سپس آقای رفسنجانی نیز فوت کردند. و تولید مستند تا شهریور سال گذشته ادامه داشت. اما نمایش آن به صورت عمومی تحقق نیافت. در جشنواره حقیقت پذیرفته نشد و در هر محفلی قرار بود منتشر بشود، پلیس امنیت و اطلاعات و … جلوی آن را می‌گرفتند. سال گذشته در جشنواره عمار یک بار اکران شد و بعد دوباره نمایش متوقف شد. اما در مواجهه با ماجراهای آبان ۹۸ ما به این نتیجه رسیدیم که اگر این کار را نمایش ندهیم، خسارت به جمهوری اسلامی است. همین که مخاطب جوان این فیلم را ببینند و آگاه بشود از یک تاریخی که سعی شده از آن صحبت نکنند و روی آن سرپوش بگذارند، برای ما کافی است. اما پیرامون اتفاقات اخیر شخصا فکر نمی‌کردم به این شکلی که در آبان ۱۳۹۸ و دی ماه ۱۳۹۶ رخ داد، تاریخ دوباره تکرار شود. ولی آدمهایی مثل محمدحسین جعفریان، احمد توکلی، حمیدرضا ترقی، فرشاد مومنی و … در مصاحبه‌ها این موضوع را پیش‌بینی می‌کنند. به طور مشخص محمدحسین جعفریان در مرداد ۹۶ گفت: «مشهد را دریابید». گویی این اتفاقات محصول طبیعی سیاست‌های این چنینی است که تحت عنوان سیاست‌های نئولیبرالیستی شناخته می‌شود.

عطیه ایزدخواه: ضمن تشکر و تاکید بر پیشتازی چنین مستندی به جهت جمع‌آوری گسترده مستندات آرشیوی گفت: اختلال روایت فیلم من را آزار می‌داد. این فیلم بی‌طرف بود و بی‌طرف نبود. اطلاعات زیادی را به مخاطب می‌داد اما واقعه تاریخی را کالبدشکافی نمی‌کرد.

او با اشاره به محدودیت تعداد مصاحبه‎ها و قابل اتکا نبودن مصاحبه‌شونده‌ها، افزود: فقدان مصاحبه با جامعه‌شناس در اثر شما، دیده می‌شود. همچنین فراز و فرودهای موسیقیایی مستند گوش نواز نبودند و کار نیازمند تولید موسیقی است تا اثرگذاری بیشتری داشته باشد.

شوقی در پاسخ به این نقد گفت: من معتقدم تاریخ نباید عرصه آبرو بردن و آبرو آوردن برای کسی باشد. دلیل این بی‌طرف بودن و نبودن پیچیدگی مسئله است. سوژه ما _آقای رفسنجانی_ پیچیدگی رفتاری داشت که بعد از انقلاب چهار دهه متفاوت را سپری کرده‌است. آدمی که حتی دشمنانش هم از او بد نمی‌گویند. به طور مثال احمد توکلی گفت: «وقتی فیلم تمام شد برای آقای رفسنجانی فاتحه خوندم چون این آدم این جرات را داشت که سیاست‌هایی مورد علاقه‌اش را کنار بگذارد» ولی دولت فعلی همچین جراتی نداشت. یا اصلا برنامه ای ندارد که چنین کند.

او همچنین افزود: معنای مستند شورش علیه سازندگی این است که؛ علاوه بر چپ و راست و مردم خود آقای هاشمی هم علیه خودش شورش کرد. انتخاب اسم فیلم به جهت شیطنت و چند وجهی بودن این عنوان است. در کل من معتقدم با این فیلم فیلی هوا نشده و اگر اقایان مراکز اشنا و غیرآشنا می‌گذاشتند این فیلم زودتر به نمایش دربیاید شاید الان وضعیت بهتری داشت.

شوقی در پاسخ به انتخاب مصاحبه‌شونده‌ها گفت: من به شدت اعتقاد دارم آنچه در ایران باعث تحول می‌شود از طرف مسئولین است. تصمیمات آنها منجر به مشکلات مردم می‌شود و از این‌روی مسئولین را برای مصاحبه انتخاب کردم. مصاحبه شونده‌ها و کارکترها انتخاب شده در وسط ماجرا درگیر بودند مثلا آقای جعفریان خودش به من گفت من خودم از سرکوب گران جنبش مشهد هستم.

او ضمن اشاره به محدودیت دسترسی به آرشیو و عدم همکاری افراد برای مصاحبه گفت: سال ۹۶ من هرجا گفتم درباره مشهد می خواهم فیلم بسازم با در بسته مواجه شدم. آنچه من در فیلم نگفتم و خودم را در این رابطه مقصر می‌دانم این است که روزهایی که آقای هاشمی رئیس جمهور شد، خیلی از مردم که به جهت شرایط انقباض اقتصادی و اجتماعی خسته شده بودند، بسیار خوشحال شدند. من معتقدم که این مستند یک پرونده ای را باز کرده‌است که امیدوارم این پرونده بیشتر باز شود و امکان درک و تحلیل تاریخ معاصر فراهم شود.

فاطمه مینویی ضمن تشکر از فیلم گفت: احساس می‌کنم فیلم ناتمام است و من منتظر ادامه ماجرا بودم. جای خالی روایت مردمی و بستر اجتماعی در این فیلم قابل لمس است و در نهایت روایت جای کامل شدن دارد

شوقی در پاسخ گفت: روایت ناتمام است چون این برنامه‌ها ناتمام هستند. از نظر من ناتمام نسیت بلکه ناکام است. کار ما آغاز و شروعی است که ممکن است در روایت و قاب و …مشکل داشته باشد. ولی مهم این است که شروعی برای این بحث بوده از نظر من روایت اول برنده است.

یکی از حضار با تاکید بر چینش متکثر مصاحبه‌شوندگان به عنوان ویژگی مثبت اثر گفت: سوال من این است که اولا، چرا این مستند امتداد پیدا نکرد تا به قضایای دوم خرداد برسد. دوما، اتفاقات دهه ۷۰ صرفا به این دو شهر محدود نبوده ولی چرا به سایر شهرها نپرداختیم و نکته سوم اینکه چرا صرفا تعدیل اقتصادی مد نظر است و سیاست خارجی مورد توجه قرار نگرفته‌است.

شوقی در پاسخ گفت: تکنوکرات‌ها و لیبرال‌ها همیشه خارج را بیشتر از داخل دوست دارند. ما سعی کردیم بگوییم که تنش‌زدایی منجر به سیاست‌های تعدیل می‌شود. ولی برجسته نبودنش به علت حفظ درام قصه است. بزرگترین رویدادهای اون دوران مشهد و اسلامشهر  بود و از این جهت سوژه قرار گرفت.

او همچنین افزود: آدم‌های بزرگ اشتباهات بزرگی دارند آقای هاشمی خواست کار بزرگی کند و خب اشتباه بزرگی هم کرد ولی وقتی فهمید فرمان را برگرداند و مسیر را عوض کرد.

سجاد صفار هرندی نیز نقد خود را اینگونه آغاز کرد: یکی از شئون و وظایف علوم اجتماعی یا به معنای گسترده‌تر کار ساحت تفکر این است که، بر تجربه تاریخی بازاندیشی کند. ما از خلال فکر کردن به تاریخ فراتر از تجربه، وجود خودمان را در سطح ملی میسازیم. کار شما از این حیث کار بسیار خوبی است حتی اگر الان بحث روز نبود. یکی از کارهای مهم درباره تاریخ معاصر بعد از انقلاب این است که روی تک تک لحظه ها باید بایستیم و تامل کنیم. موضوع مستند شما به طور مشخص مثل یکی از جبعه سیاه‌های بعد از انقلاب بوده است ولی من فکر می‌کنم این بازاندیشی و تامل آنچنانی که از مسئله انتظار می‌رود به لحاظ تحلیل عمق پیدا نمی‌کند. قصه دهه ۷۰ و آقای هاشمی یکی از بحث‌های سیاسی مهم دهه اخیر است که همچنان نیز ادامه دارد و حول آنها نیز آرایش‌های مخالف و موافقی وجود دارد. در این مستند هر دو صدا بازتاب داده شده است، منتهی فکر می‌کنم نیاز بود بر بعضی نقاط بیشتر تمرکز کرد تا تلنگری به جاهای قالبگیری شده قبلی وارد کند. نقد من این است که این کار افراد را از موضع قبلی‌شان تکان نمی دهد. و نیاز به فکت، گزارش و تحلیل بیشتر است.

همچنین وی افزود: فکر می‌کنم حضور آیت‌الله خامنه‌ای کم رنگ است. به طور مشخص در ماجرای کشیدن ترمز تعدیل در سال ۷۴ ایشان نقش مستقیمی داشته که روغنی زنجانی هم در خاطراتش می‌گوید و من فکر می‌کنم این‌ها حلقه‌هایی هستند که در درک موضوع موثر است. ایشان از یک طرف از توسعه و خصوصی سازی حمایت می‌کند و از طرفی معتقد است مصرف باید کاهش یابد. این‌ها نگاه جدید و بینش جدیدی نسبت به واقعیتی که در آن هستیم و بودیم فراهم می‌کند.

شوقی در پایان نشست تصریح کرد: من نمی خواستم فضا را به سمتی ببرم که دوگانه وجود دارد من در پی ارائه روایتی خطی با ساختاری مشخص بودم و در این میان درام مستند نیز برای من حائز اهمیت بود.