صنعت فرهنگ اسلامی؛ تنش‌های حجاب و مدلینگ در رسانه‌های اجتماعی

دکتر مجید سلیمانی

پژوهشگر مطالعات رسانه

برای همراهی با مسئله این یادداشت، کافی است بر آیکون جستجوی اینستاگرام کلیک کرده و عکس‌ها و ویدئوهای پیشنهادی آن را ببینید، فارغ از بحث‌هایی که اخیراً پیرامون یکی از مدل‌های باحجاب اینستاگرامی و حواشی ازدواجش پیش آمد. شما زنان زیادی را مشاهده می‌کنید که علاقه‌مند به نمایش خود هستند و بعضاً به تبلیغات تجاری نیز روی آورده‌اند. اما در میان آن‌ها، مدل‌هایی را خواهید دید که در تصاویر باحجاب ظاهر شده‌اند. بااین‌حال، مسئله ازآنجا شروع می‌شود که واقعاً تنش‌هایی از این نوع بازنمایی و مدلینگ با حجاب اسلامی وجود دارد. حتی از یک منظر می‌توان گفت که جهان مجازی ایرانی، با مسئله‌ای مواجه شده است که آن را می‌توان به لحاظ نظری، در قالب مفهوم «صنعت فرهنگ اسلامی» صورت‌بندی کرد.

درواقع، جایگاه زن مسلمان نیز به‌عنوان «مصرف‌کننده» در جهان نئولبیرال بازتعریف می‌شود و او نیز مانند همتایان غربی خود در سازوکارهای متعین این جهان قرار می‌گیرد. گفتمان شرق‌شناسی مملو از شواهدی است که زنان مسلمان را در برابر همتایان غربی خود تحقیر و آنان را در پیروی از آیین خود ملامت می‌کند. قطع یقین، یکی از اصلی‌ترین وجوه آنچه تحت عنوان صنعت فرهنگ اسلامی شناخته می‌شود زنان مسلمان هستند و مدلینگ و بازنمایی بدن زن مسلمان و ورود آن به ساختارهای نئولیبرالی اقتصاد، جزئی جدایی‌ناپذیر برای تکمیل چرخه این صنعت است. در کنار مفهوم صنعت فرهنگ اسلامی، بگذارید از اصطلاح «جامعه مصرف اسلامی» نیز بهره ببرم. آنچه امروز در میان جمعیت کثیری از مسلمانان ثروتمند و برخوردار کشورهای حاشیه خلیج‌فارس وجود دارد، دقیقاً نوعی تشدید شده از جامعه مصرفی است که البته مرزهای مصرف را در همتایان غربی خود درنوردیده است. زنان این کشورهای مسلمان، نقشی اساسی در چرخه صنعت فرهنگ اسلامی ایفا می‌کنند و روزبه‌روز، حضور آنان در این چرخه به‌واسطه رسانه‌های اجتماعی، بیشتر و بیشتر می‌شود. عطف به این نکته که فعالیت در آنچه صنعت فرهنگ اسلامی نامیده می‌شود می‌تواند مبدأ بسیاری از تنش‌ها قرار گیرد و تداوم مصرف را به خطر اندازد.

ازاین‌رو، صاحبان سرمایه در تلاش هستند که پیوندهایی را میان «شیک‌پوشی» و «شرایط خاص تولید، توزیع و مصرف» میان مسلمانان برقرار کنند تا تنش‌ها موجب اختلال در بازار نشود. حفظ حجاب در مدلینگ و یا حتی به تعبیر بهتر «فهم نیروی زیبایی حجاب در نمایش بدن» همان چیزی است که به‌زعم جهان نئولیبرال می‌تواند هم منافع بازار و ارزش‌های آن را تأمین کند و هم تنش‌ها از سوی مسلمانان را کاهش دهد. در حالی چنین امری از دیدگاه بسیاری از مسلمانان، امری مانعه‌الجمع و غیرممکن تلقی می‌شود و در بعضی از موارد تحت عنوان «بسط شیوه‌های غربی» در سبک زندگی مسلمانان از آن یاد می‌شود (نگاه کنید به: وانینگر،۲۰۱۵) و مدلینگ زنان مسلمان و یا «حجابیستا» در منظومه صنعت فرهنگ اسلامی درک می‌گردد. بنی گکتوریکسل و آلن مک لارنی (۲۰۱۰) در مقاله‌ای تحت عنوان «زنان مسلمان، سرمایه‌داری مصرف‌کننده و صنعت فرهنگ اسلامی» به این مسئله پرداخته‌اند که چگونه زنان مسلمان در چارچوب سرمایه‌داری مصرفی کار می‌کنند و در بازار غربی نئولیبرال، تبدیل به مصرف‌کنندگان می‌شوند. در این صورت، هویت‌های مسلمان به‌طور فزاینده‌ای از طریق شیوه‌های مصرفی ایجاد می‌شود و سعی دارد که ارزش‌های فرهنگی سنت اسلامی را با ایده‌های مدرن قرن بیست و یکمی همراه سازد.

ازاین‌رو مدلینگ زنان مسلمان هم دقیقاً از روش‌های تبلیغ و ترویج غربی بهره می‌برد. با همین نگاه، صنعت مد آنلاین اسلامی و یا در تعبیر کلی‌تر «مد اسلامی»[۱] تبدیل به ادبیات شده و ترویج می‌شود. فارغ از اینکه مُد اسلامی، تا چه حد با آموزه‌های اسلام در ارتباط است. صفحه ویکی‌پدیای «مد اسلامی»[۲] تأکید می‌کند که مد اسلامی، پدیده و ترکیبی از مجموعه‌ای از شیوه‌های اسلامی -که در آن نیاز به پوشش خاص مجموعه‌ای از اعضای بدن وجود دارد – و نیاز و تمایل به تنوع لباس در صنعت مد است و مصرف‌کننده اسلامی از این طریق، بین مذهب و مد ارتباط برقرار می‌کند. ویکی‌پدیا، شروع این پدیده را از دهه ۱۹۸۰ میلادی می‌داند. همچنین تأکید می‌شود که پدیده مد اسلامی، گفتمان عمومی متنوعی را در سطوح مختلف ازجمله سیاسی، مذهبی و فرهنگی به وجود آورده است. همچنین برندهای بزرگ در حال تلاش برای ارائه مجموعه‌های خود با توجه به مراسم‌های مذهبی مسلمان هستند و فضا را برای طراحان جوان ایجاد کرده‌اند. ویکی‌پدیا در گزارش خود تأکید می‌کند که امارات متحده عربی، به‌ویژه دبی، در این زمینه به‌طور گسترده‌ای عمل می‌کند و به تعبیری مرکز آن چیزی است که تحت عنوان مد اسلامی تبلیغ می‌شود.

این روند، شاید برای مسلمانان متمول حاشیه خلیج‌فارس امری جذاب به نظر برسد، اما درمجموع تداوم نگاه شرق‌شناسانه تلقی می‌شود و شیوه‌های مصرف غربی را ترویج می‌کند. از منظر اقتصاد سیاسی، برندهای بزرگ جهانی، بازار مسلمانان را از این طریق تسخیر کرده‌اند و سود سرشاری از سرمایه مسلمانانی می‌برند که به‌واسطه نفت به نان و نوایی رسیده‌اند. درحالی‌که امروز این شیوه از مصرف و تنوع در مد، در نقاط مختلف جهان موردانتقاد قرار می‌گیرد، این مسلمانان متمول صنعت مد را با اصطلاح مد اسلامی تقویت می‌کنند و یا به تعبیری صحیح‌تر، آن‌ها امروز برجسته‌ترین مصرف‌کنندگان نظام جهانی‌اند.