سیاست‌های اخذ شده در حوزۀ فضاهای فرهنگی؛ متمرکز بر کمیت است نه کیفیت

نشست سی‌وهفتم از سلسله نشست‌های «مسأله شهر؛ گفتگوهای انتقادی مدیریت شهری و علوم انسانی در باب شهر» با موضوع «فضاهای فرهنگی شهر؛ بررسی عملکرد و رویکرد شهرداری تهران در ساخت فضاهای فرهنگی عمومی» به همت پژوهشکده‌ی فرهنگ و هنر اسلامی با حضور دکتر محمد ناظم رضوی، رئیس شرکت توسعه فضاهای فرهنگی شهرداری تهران، دکتر یاسر جعفری، معاون طرح و برنامه شرکت توسعه فضاهای فرهنگی شهرداری تهران و محمدرضا وحیدزاده، پژوهشگر هنر و مدرس دانشگاه و دبیری سیدفاضل سجادی، چهارم دی‌ماه برگزار شد.

در ابتدای این نشست سجادی ضرورت بررسی مسئله فضاهای فرهنگی شهر را ناشی از شلختگی و فاقد تصویر بودن شهر تهران عنوان کرد و افزود: مساجد، فرهنگسراها و پردیس‌های سینمایی به‌عنوان فضاهای فرهنگی، تصویری از تهران جدید را مخابره نمی‌کند. درحالی‌که در زمان پهلوی جهت تبدیل سنت به تجدد، فضاهایی همچون تئاتر شهر، برج آزادی و … متأثر از نگاه نماد‌محور و ایده یادمان‌سازی از جنس مجسمه‌بنا ساخته شد تا تصویر جدیدی از شهر تهران منعکس شود.

وحیدزاده با طرح بحث نگاه سبک‌شناسی به امور مختلف من‌جمله شهر و فضاهایی شهری، صحبت خود را دربارۀ موضوع نشست آغاز کرد و گفت: دانش سبک‌شناسی می‌گوید هر فرد، گروه و دوره هنری یا تاریخی سبک مختص به خودش را دارد. شهرها هم سبک منحصربه‌فرد خود را دارند؛ حتی اگر ساکنین آن از این سبک بی‌اطلاع باشند. تهران از درون دارای بی‌هویتی و سازه‌های متضاد و متناقض است؛ اما با فاصله گرفتن می‌توان با سبک خاصش مواجه شد. زیرا بی‌هویتی و هویت موزائیکی، خودش یک نوع هویت و یک نوع سبک تلقی می‌شود. وی ادامه داد: باید میزان دستیابی به اهداف مربوطه و همخوانی این هویت با هدف ایده‌آل و آرمان مرتبط بررسی و بازخوانی شود و در صورت نیاز تغییر آن، برنامه‌ای تنظیم کرد.

وحیدزاده افزود: فضاهای فرهنگی تهران حوزه‌ای است که تصمیمات مرتبط با آن می‌تواند به لحاظ مکانی و زمانی تا پنجاه سال آینده تأثیر گذار باشد. در گفت‌وگو با شهروندان و نخبگان کشورهای مختلف و همسایه، متوجه تمرکز نگاه آن‌ها به سمت پایتخت ایران در جهت الگوگیری و یا در جهت رقابت شدیم. همچنین تهران به دلیل مرکزیت داشتن در جغرافیای فرهنگی کشور بر روی بسیاری از شهرها تأثیر گذار است.

ناظم رضوی رویکردهای متفاوتِ مدیریت شهریِ دستگاه‌های متولی امر متعدد در دوره‌های مختلف را سازندۀ انگارهایی در حوزه‌های فرهنگی، معماری و شهرسازیِ شهر دانست و گفت: تصمیم‌گیران، عاملان تصمیم‌ساز و مجریان فضاهای فرهنگی شهر از حوزه‌های مختلف به این موضوع نگاه می‌کنند و طبعاً برداشت‌ها و تصمیمات مختلف و متفاوتی خواهند داشت. مهم‌ترین آسیب در بحث فضاهای فرهنگی، کوتاه بودن دوره تصمیم‌گیری‌ها و سیاست‌گذاری‌هاست.

رئیس شرکت توسعه فضاهای فرهنگی شهرداری تهران در خصوص شکل‌گیری فضاهای فرهنگی کشور گفت: از زمان آقای کرباسچی با ساخت فرهنگسراهای بزرگ و استقرار گرفتن شوراها نگاه خاصی جهت ایجاد فضاهای فرهنگی ایجاد شد.  اهتمام مدیریت شهری جهت رسیدن به لایه ارتباطی بیشتر و بهتر با مردم با ایجاد ساختارهای محله‌محور توسط شورای شهر دوم، سوم و چهارم، منجر به تشکیل سرای محله‌ها شد.

وی درباره بَناهای نمادین و یادمانی گفت: شاید دیگر نباید انتظار بی‌همتایی و کم‌نظیر بودن شاخص بناها را داشته باشیم. شاید باید به دلیل تعدد، تنوع و تناقض مسائل مختلف در شکل‌گیری موضوعات فضاهای فرهنگی، انتظارات را تعدیل کنیم و همچنین سیاست‌گذاری و تصمیم‌گیری‌ها در این زمینه نباید منفعلانه باشد.

ناظم رضوی به بی‌نظمی و آشفتگی فضاهای فرهنگی شهر اذعان کرد و فرصت کم مدیریت، انتظارات مدیریت ارشد در جهت خلق فضاهای فرهنگی و عدم تمرکز در حوزه تصمیم‌گیری را از دلایل این بی‌نظمی و آشفتگی دانست و افزود: اغلب سیاست‌های اخذشده در حوزه فضاهای فرهنگی، شامل کمیت این فضاها بوده و از موضوع کیفیت و چگونگی فضاهای فرهنگی غفلت شده است. وی تأکید کرد: در کتاب قانون شهرداری‌ها مصوب سال ۱۳۳۸ مادۀ قانونی‌ جهت ملزم‌سازی مجریان حوزه‌های مدیریت شهری برای رعایت مؤلفه‌‌های هنری وجود ندارد.

وی دربارۀ حوزه کیفی فضاهای فرهنگی از عدم حضور متولی مشهود خبر داد و گفت: با این‌که فضاهای فرهنگی کم‌نظیر همچون باغ کتاب، موزه دفاع مقدس، پردیس ملت و …  ساخته‌شده اما سعی، اهتمام و برنامه‌ریزی جامع در رابطه با سیاست‌گذاری در شکل‌دهی فرم، استقرار و جانمایی فضاهای فرهنگی صورت نگرفته است.

یاسر جعفری در خصوص جایگاه و اهمیت شهر تهران گفت: تهران علاوه بر جایگاه شهری برای شهروندان تهرانی، دارای جایگاه تمدنی-سرزمینی است. معماری برخلاف دیگر هنرها ناخواسته تقسیم‌بندی سیاسی می‌شود و به فرهنگ‌ها و سرزمین‌ها وابسته است. وی ادامه داد: در طراحی اطلس فرهنگی برای تهران متوجه شدیم که زیرساخت فرهنگی این شهر چیزی کمتر از رم و پاریس ندارد؛ اما در بحث بهره‌برداری از فرهنگ حرفی برای گفتن نیست.

وی از عدم سند بالادستی در حوزه کیفی فضاهای فرهنگی خبر داد و گفت: دستگاه‌های متعددی به اهمیت فضاهای فرهنگی واقف هستند و زیر ساخته‌های فرهنگی در این رابطه ایجاد کرده‌اند؛ اما به دلیل عدم سند بالادستی هماهنگ‌کننده، بهره‌برداری مناسب را با مشکل روبه‌رو می‌سازد. وی ادامه داد: در جهت ایجاد فضاهای فرهنگی، الزاماً نباید برای مردم ساختمان بسازیم. بلکه باید عرصه و زمینه ساخت فضاهای فرهنگی را ایجاد کنیم. در این زمینه چند سالی است بر روی موضوع پهنه‌های فرهنگی تمرکز کرده‌ایم؛ زیرا فعالیت‌های نقطه‌ای به دلیل بهره‌وری کم، دیگر در جهان امروز رایج نیستند.

ناظم رضوی دربارۀ استفاده از توان مردمی گفت: تجربه ثابت کرده که بعد از انقلاب در شکل‌گیری کارها و ساختارها هر چه از ابزار رهنمون‌سازی مردم استفاده کنیم، فرایند کار تسهیل می‌یابد. بسیاری از فضاهای مؤثر در پرورش فکر و روح انسان، نه توسط متولیان امر بلکه توسط مردم و به شکل خودجوش صورت گرفته است. یکی از روش‌ها و سیاست‌های ما در شهرداری در جهت خلق و ایجاد فضاهای فرهنگی، استفاده از این ظرفیتِ توان مردمی و سپردن امور مرتبط به عهدۀ آنان است. وی ادامه داد: فرهنگ‌سازی و بسترسازی با حضور مردم یکی از روش‌های مؤثر کسب آرامش بصری حداقلی دارای شاخص‌های هنر اسلامی و آیینی در تهران است.

در ادامه وحیدزاده ایدۀ برون‌سپاری مردمی بعضی مقوله‌ها همچون ایجاد فضاهای فرهنگی شهری در جهت هویت‌سازی و ایجاد عناصر هویت‌ساز در شهر را مورد تردید قرارداد و در ادامه گفت: با هر نگاهی، بعضی از مقوله‌ها جز دسته اموری که امکان برون‌سپاری داشته باشند؛ نیستند. هویت‌سازی و ایجاد عناصر هویت‌ساز در شهر که الگو و الهام بخش امور دیگر است، از این جنس مقوله هاست. با مردمی‌سازی نمی‌توان به سمت هویت‌سازی رفت. تندیس بناهایی که قرار است سیمای شهر را شکل دهد، اراده و عزم جدی‌تر را می‌طلبد.

در انتهایِ این نشست، ناظم رضوی در خصوص بیان و نقد وحیدزاده نسبت به گفته‌هایش ضمن تأیید نقد مذکور گفت: مردمی‌سازی مذکور، بیشتر درباره سرعت شکل‌گیری آن امور است و می‌توان از ظرفیت مردمی در این جهت کمک گرفت.