در بیست‌وچهارمین نشست «مساله شهر» که دوشنبه پنجم تیرماه در سالن سلمان هراتی حوزه هنری برگزار شد، معیارهای معماری مسجد با الگوی کعبه مورد بررسی قرار گرفت.
تازه‌ترین نشست مساله شهر «گفتگوی انتقادی مدیریت شهری و علوم‌انسانی در باب شهر» با موضوع «خدای‌خانه؛ معیارهای معماری مسجد با الگوی کعبه» با حضور مهندس هادی جدی، مدیر طراحی شرکت توسعه فضاهای فرهنگی شهرداری تهران، دکتر امیرمسعود دباغ، استادیار و مدیر گروه معماری اسلامی دانشکده معماری و شهرسازی سوره و سیدفاضل سجادی، پژوهشگر حوزۀ شهر و معماری به عنوان دبیر نشست برگزار شد.
در ابتدای این نشست سید فاضل سجادی گفت: با توجه به اینکه در آستانه عید قربان هستیم و ماجرای طواف «کعبه» برای مسلمانان، ما هم به همین منظور در این نشست به مساله «معماری مسجد» می‌پردازیم و این موضوع را موشکافی می‌کنیم.
وی افزود: هدف این نشست این است که بر مبنای میراث فرهنگی، میراث معرفتی و همچنین میراث ساخت ما در حوزه «معماری مساجد»، اول «خرد معماری» را در مسجد دنبال کنیم که چه چیزی را به مسجد تبدیل کردند و چطور مساجد ما اینگونه به جواهرات بی‌بدیلی تبدیل شدند و موضوع دوم اینکه کجا ما شکست خوردیم. در بخش سوم جمع‌بندی می‌کنیم که چه کارهایی باید انجام دهیم.
درخشش مساجد ایرانی در جهان اسلام
در ادامه نشست هادی جدی در پاسخ به این سوال که چگونه مسجد ایرانی در جهان اسلام و جهان توحیدی اینگونه درخشید؟ گفت: صحبت در خصوص مساجد زمینه‌های بسیار گسترده‌ای دارد و زمان زیادی را می‌طلبد؛ با توجه به محدود بودن زمان، به این موضوع بپردازیم که چه باید بکنیم. امروزه نقدهای جدی بر حوزه طراحی و اجرای مساجد بیان می‌شود. البته تجربه‌های بسیار ارزشمندی نیز در این پروژه‌ها داریم. با توجه به تجربه می‌توانیم از بحث «آسیب‌شناسی مساجد» و «نیاز سنجی» که در جامعه وجود دارد کمک بگیریم و به مبنای طراحی مساجد بنگریم و درنهایت یک راهکاری برای ساخت و سازهای جدید مساجد پیشنهاد دهیم.
«مکان گزینی» و اشکلات آن در سطح شهر
وی افزود: در مبحث «آسیب شناسی» نکاتی را که در طول این چند سال در حوزه اجرا و کار و همچنین تجربیاتی که کسب کردم به طور مختصر مطرح می‌کنم. در بحث مساجد از منظر «مکان‌گزینی» اشکالات جدی را در سطح شهر می‌بینیم، به طور مثال شهرداری زمینی را برای مسجد اختصاص داده است که موقعیت زمین هم به لحاظ دسترسی و هم محلی همراه با نقدهای جدی بوده و اشکلاتی را ایجاد کرده است. مساجد قدیمی و سنتی ما از منظر دسترسی، گویی مانند یک نگین در بافت شهری می‌درخشد در حالیکه مساجد امروز ما خیلی کمتر این نقش را دارند.
بازنگری
از منظر «هزینه» در «طراحی مساجد»
مدیر طراحی شرکت توسعه فضاهای فرهنگی شهرداری تهران عنوان کرد: در بحث «طراحی مساجد»، متاسفانه جامعه فنی خیلی علاقه‌ای به هزینه‌کردن فکر، طراحی و اندیشه نشان نمی‌دهد. همچنین در بحث ساخت‌و‌ساز مساجدی را می‌بنیم که به لحاظ سازه پایدار نیستند. به عقیده من باید یک بازنگری در زمینه طراحی و اجرا از منظر «هزینه» در نظر بگیریم.
وی اظهار داشت: مساجد متعددی وجود دارد که از منظر «سازه» جدید هستند اما اشکلاتی همچون تهویه نامناسب دارند، زیرا طراحی اصولی برای ساخت مساجد انجام نمی‌شود، در حالی که مساجد سنتی ما این مشکلات را نداشتند.
وی یادآور شد: امروزه یک افراط و تفریطی را در ساخت مساجد می‌بینیم. برخی از مساجد با کم‌ترین هزینه ساخته می‌شوند و از برخی استانداردها محروم هستند و در مقابل در برخی از مناطق تهران مساجدی با هزینه‌های هنگفت، مثلا در ده طبقه احداث می‌شوند که از منظر بافت شهری، نابخردی در طراحی آن‌ها دیده می‌شود.
هادی جدی تشریح کرد: بحث زیبایی، نما و حجم مساجد موضوعاتی است که باید مد نظر قرار گیرد. در این زمینه نمونه‌های ناموفق زیادی در کنار نمونه‌های موفق در دوران معاصر دیده می‌شود.
«قبله»
ابتدایی‌ترین و اصولی‌ترین اصل «طراحی» در مسجد
مدیر طراحی شرکت توسعه فضاهای فرهنگی شهرداری تهران اظهار داشت: یکی از بدیهی‌ترین موضوعاتی که در طراحی مساجد وجود دارد، توجه به جهت «قلبه» است. در بسیاری از مساجد دیده می‌شود جهت «قبله» که ابتدایی‌ترین و اصولی‌ترین اصل طراحی در مسجد است، رعایت نشده است.
وی بیان کرد: بدون تعارف عرض می‌کنم ما امروزه با بحث تراکم روبه رو هستیم که چه در ساختمان‌های مسکونی و هم در مساجد دیده می‌شود. به طور مثال مساجد ده طبقه که ناشی از فرهنگ متراکم‌سازی در بافت شهری است از نمونه‌های بارز آن است.
پنج لایه اصولی در معماری
در ادامه این نشست دکتر امیرمسعود دباغ با اشاره به این موضوع که نگاه من به مسجد یک نگاه چند لایه است، گفت: این چند لایه‌بودن شاکله معماری را شکل می‌دهد و معماری بستری است که مسجد در آن زیست می‌کند. این لایه‌ها از هم جدا نمی‌شوند و از صدراسلام که مفهوم مسجد شکل گرفت، کاربرد و نگاه چند لایه در ساخت مسجد وجود دارد. حضرت رسول اکرم مسجد را به‌عنوان یک فضای اجتماعی، فضای درس و گفتمان و فضای فرهنگی می‌دیدند. مسجد، هم از منظر کارکرد و هم از منظر مفهوم. مانند معماری یک مفهوم چند‌لایه و چند‌متنی است.
این استاد دانشگاه افزود: بزرگان ما در کتب مختلف معماری از موضوعی با‌عنوان «شاخه‌های آمیختگی معماری» که یک سری مفاهیم درهم تنیده است و شالکه معماری را شکل می‌دهد، سخن می‌گویند. باید ببینیم این شاخه‌های درهم تنیده یا همان مفهوم چند لایه معماری به چه صورت است و چگونه ما این را در مساجد، مورد خوانش قرار می‌دهیم.
وی یادآور شد: ما مفهوم کاربری، شکل، ساختار، کالبد و پیوندهای محیطی را در «شاخه‌های آمیختگی معماری» داریم اما از این پنج اصل معماری کدام یک در معماری مساجد ما استفاده شده است؟
دباغ عنوان کرد: اولین موضوعی که در معماری بخصوص در فضای معماری مدرن مطرح می‌شود بحث «کاربری» است. آیا کاربری که ما در مساجد امروز داریم کاربری متناسب «مساجد شیعی» است؟ قطعا جای تردید است.
ما به عنوان کشوری که مصدر معماری اسلامی در جهان اسلام است، یک مفهومی به عنوان «مساجد شیعی» که متفاوت با معماری اسلامی است داریم؛ هر چند «مساجد شیعی» در دل معماری اسلامی است و به تعبیر شهید «مرتضی مطهری» خدمات متقابل ایران و اسلام در «معماری شیعی» تظاهر پیدا می‌کند و از نمونه‌های آن میتوان به حسینیه‌ها و زینبیه‌ها اشاره کرد، مفاهیمی کاملا اجتماعی و فرهنگی که از متن جامعه شکل گرفته و فضای معماری را شکل می‌دهد.
وی افزود: وقتی ما این مفاهیم را با کاربری‌های جدید زیر سوال می‌بریم، همان‌طور که به سوداگری مسکن در شهرها نگاه می‌کنیم به مساجد و امامزاده‌هایمان هم اینگونه نگاه می‌کنیم و این نگاه را تحت عنوان طرح توسعه می‌دانیم، آن‌وقت امامزاده زیبای محلی با تصمیم‌های غلط ما به یک فضای شهری و منطقه‌ای تغییر می‌کند. کاربری که ما در طراحی مسجد در نظر داریم باید متناسب با نیاز جامعه باشد.
مساجد
چند کاربردی
این استاد دانشگاه بیان کرد: مساجد ما امروز ضمن اینکه آن کارکرد مسجد را دارند محل تهیه غذا، سالن‌های ختم و دفاتر مختلف بیمه هستند. مجموعه این کاربری‌های متعدد باعث می‌شود آن فضای اصلی روحانی که قرار است مردم را جمع کند و یک فضای زیسته اجتماعی داشته باشد درگیر کارهای دیگر شود.
دباغ عنوان کرد: از منظر «کالبد» هم معماری ما دچار اشکال است. به طور مثال مساجد محلی که در یک منطقه خاص مانند شمال هستند، تمام «کالبد» مسجد شمالی را از دست داده‌اند. «کالبد» عنصری از معماری است که متاثر از «اقلیم و فرهنگ» است. این موارد در طراحی مساجد لحاظ نمی‌شود.
وی یادآور شد: مورد بعدی «ساختار» است. «ساختار» یکی از عناصر مهم شکل دهنده معماری است که قرار است اجزای مختلف را به هم متصل کند. ساختارهایی که قرار است پیوند‌دهنده اجزای معماری مساجد باشد باهم آمیخته نیستد و نقش «ساختاری» شکل نگرفته است. به طور مثال در مناطق غرب تهران این اتفاق رخ داده و اجزای شکل دهنده مسجد کاملا از هم گسیخته هستند.
دباغ اظهار داشت: آخرین مورد، «پیوندهای محیطی» است. موضوع بسیار مهمی که معماری را تبدیل به فضای شهری می‌کند و می‌گوید «معماری مسجد» عضوی از ساختار کلی شهر است.
«عبادت» مهترین نیازی که مسجد برای آن طراحی می‌شود
در ادامه فاضل سجادی با توجه به صحبت‌های مطرح شده در این نشست گفت: سوال این است آیا رعایت معیارها ما را به مسجد، روح مسجد و حیثیت مسجد نزدیک می‌کند؟ آیا این ارزش‌ها از ساختمان مسجد مراقبت می‌کند؟ مسجد چطور باید به این «نیازسنجی‌ها» توجه کند؟ و درحوزه «آسیب شناسی» چطور باید روح مسجد را رعایت و کارکردها و آن حس مسجد را ایجاد کرد؟
هادی جدی در پاسخ گفت: بحث «کیفیت فضای مسجد» یکی از مهمترین آیتم‌های «نیازسنجی» است. مهمترین نیازی که مسجد برای آن طراحی و ساخته می‌شود چیست؟ به‌طور مسلم بحث «عبادت» است.
وی ادامه داد: آنچه که در طراحی مساجد امروز کمتر بر آن تمرکز می‌شود، توجه به فضایی برای «عبادت» است. یک از دلایل آن می‌تواند به شرایط «ساخت‌و‌ساز شهری» و همچنین کم‌توجهی به این موضوع باشد که ما به یک فضای آرام برای عبادت نیاز داریم، اشاره کرد. این کم‌توجهی باعث شده است ما «تراکم» را ملاک قرار دهیم. تراکم به‌عنوان یک آسیب و هم به‌عنوان یک واقعیت اجتماعی و اقتصادی امروز ایجاب می‌کند که حداکثر استفاده از زمینی را که به مسجد اختصاص پیدا می‌کند، داشته باشیم.
توجه
به نیازسنجی‌های مساجد
مدیر طراحی شرکت توسعه فضاهای فرهنگی شهرداری تهران یادآور شد: در بحث «نیازسنجی» نیازهایی در مساجد وجود دارد و ما با آن روبه‌رو هستیم. به‌طور مثال قشر جوان ما حضورشان در مساجد کم‌رنگ شده است. یکی از دلایل آن این است که جذابیت مساجد برای حضور جوانان و نوجوانان کم است.
حداقل تمهیداتی که میتوان برای این مشکل اندیشید این است که یک فضایی برای بازی کودک ایجاد شود یا مکان‌هایی مانند کتابخانه، فضای فرهنگی ایجاد کرد و حضور بسیج نیز می‌تواند در این امر میسر باشد.
هادی جدی عنوان کرد: از جمله نیازهای دیگر، «پارکینگ» است که از بحث‌های جدی و مهم است. همچنین «دسترسی افراد مسن» به امکانات مساجد نیاز دیگری است که باید برطرف شود که بدون تعارف یکی از معظل‌های مساجد امروز است. بحث «مدیریت مسجد» نیز بحث بسیار مهمی است که هم در قالب «آسیب شناسی» و هم در قالب «نیازسنجی» میتوان از آن نام برد.
نقش «پیوندهای محیطی» در «مساجد»
فاضل سجادی در ادامه این نشست اظهار داشت: آقای دباغ موضوع «پیوندهای محیطی» را مطرح کرد که مسجد ایجاد می‌کند. بیشتر بناهای ما شاید به «پیوندهای محیطی» نیازی نداشته باشند، اما مسجد به شدت «پیوندهای محیطی» را می‌طلبد که خود را در فضای بیرون تکثیر کند و امر عرفی و قدسی را به هم پیوند بزند. عنوان این نشست «کعبه» است. وقتی که از «کعبه» صحبت می‌کنیم از منظرهای مختلف میتوان آن را بررسی کرد. از نظر توحیدی که بدان نگاه می‌شود به یک وادی مقدس می‌رسیم و شهرهای ما به این وادی مقدس نیاز دارند تا آن مساله «عبادت» را شکل دهند، برای اینکه این امر میسر شود، مسجد باید این را بسازد.
سوال این است، چه کنیم که با این پنج‌گانه‌ای که در مورد آن گفتید به شکلی برسیم که این شکل ما را به آن حیثیت بالاتر برساند؟
لایه‌های سیستمی
دباغ در پاسخ به سوال مطرح شده گفت: به عقیده من اول باید زیست‌مان را اصلاح کنیم. مسجد در نگاه سنتی یک عنصری است که در کنار بازار و بافت مسکونی قرار دارد. وقتی این دو را از هم جدا می‌کنیم و به زمین‌ها «کاربری» می‌دهیم و در مرحله بعد این کاربری‌ها را تعریف می‌کنیم و در نهایت اسم این کاربری‌ها را «شهرسازی» می‌گذاریم، نباید انتظار فضای کیفی و آنچه که از مسجد مد نظر ما است، را داشته باشیم.
وی افزود: عینکی که معمارها و تصمیم‌‌گیرنده‌ها بر چشم‌شان می‌زنند،
باید عوض شود و بدانیم که یک فضای «معنوی» در «بطن شهر» می‌خواهیم. اما اگر می‌خواهیم
مانند یک «مال» ساخت‌و‌ساز کنیم نتیجه‌اش همان چیزی می‌شود که با آن مواجهه هستیم.
این استاد دانشگاه عنوان کرد: ما باید چند لایه برای این ساخت‌و‌سازها متصورباشیم. لایه «هرمونتیکی» که با معنا و معناسازی و معنویت همراه باشد. لایه «زمان» که بسیارمهم است، که چگونه در سال ۲۰۲۳ مساجد را طراحی کنیم که بازتاب صفویه و قاجار نباشد و زبان امروز در آن لحاظ شود و همچنین آن پیوست «فرهنگی» که در مورد آن صحبت می‌شود از بین نرود.
مورد بعدی «اقتصاد» است که از لایه‌های مهم است. لایه «کاربردی» که در مورد آن مفصل صحبت کردیم. لایه «زیباشناسی» که به صورت طیفی درگیر لایه‌های دیگر می‌شود و در آخر لایه «فرهنگی، اجتماعی» که کارکرد فرهنگی، اجتماعی دارد. باید بدانیم این حوزه فرهنگی و اجتماعی که نام آن «مسجد است» چه کارکردی دارد. این لایه‌های سیستمی با یک سری مفاهیم فرآیندی به هم متصل هستند.
فاضل سجادی در ادامه صحبت‌های مطرح شده در جلسه گفت: ما دیگر آن یکدستی فرهنگی را نداریم. در خود معمارها هم نوعی از سرگردانی یا تضاد را می‌بینیم و این خود یک موضوع است و موضوع بعدی ما این است که ما در دوره اوایل پهلوی با یک تغییر شدیدی مواجه شدیم، این تغییر هم جامعه معماری ما را سرگردان کرد و هم جامعه فرهنگی ما را. آقای مهندس جدی در بحث‌های «آسیب شناسی» به این نکته اشاره کردید که ما هزینه طراحی را گزاف می‌دانیم. در کل در هزینه‌هایی که برای ساخت یک بنا می‌کنیم، مبحث «طراحی» کم‌ترین هزینه را دارد چرا این اتفاق می‌افتد؟
اهمیت
کارفرما
هادی جدی در پاسخ به این سئوال گفت: آنچه که طرح مسجد را رقم می‌زند درست است که «طراح» است ولی قبل از «طراح» آن شخصی است که «طراح» را انتخاب می‌کند که «کارفرما»است و نقش مهمی در پیداش «طرح مسجد» دارد. کارفرمای خردمند می‌تواند یک پروژه خوبی را پدید بیاورد و با انتخاب مشاور و پیمانکار خوب یک اثر فاخر و ماندگار برای قرن‌ها به یادگار بگذارد. یکی از دلایلی که بعضی از پروژه‌ها ناتمام می‌ماند ناشایستگی کارفرما است.
وی عنوان کرد: ما باید در مدیریت شهری به این موضوع توجه کنیم که اصل مسجد و محور مسجد بر روی ساخت «فضای عبادی» است و موضوعاتی مانند آشپزخانه، سالن ختم، سالن چند منظوره مواردی هستند که برای مسجد خوب لازم است اما آنچه که اصل و محور است و باید بدان توجه ویژه‌ای شود «فضای عبادی» است که باید با کیفیت مطلوب فراهم شود.
ثبت دیدگاه