سیری در الهیات اجتماعی دوره مدرن

درسگفتار ولادت امر سکولار، به همت پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی و توسط گروه مطالعات اجتماعی فرهنگ و هنر برگزار گردید. مدرس این درسگفتار دکتر سجاد صفارهرندی (مدیر گروه مطالعات اجتماعی فرهنگ و هنر) بودند. این درسگفتار در ۸ جلسه برگزار شد.

جلسه اول
بحث از سکولاریسم و سکولاریزاسیون، به اقتضای مسائل و مناقشات مربوط به دین و حکومت دینی، در ایران معاصر سکۀ رایج بوده است. بخش قابل توجهی از این گفتارها، در عین شایستگی های نظری و علمی موجود در آنها، در غفلتی عمیق و فراگیر نسبت به تاریخیت بحث سهیم اند. برداشت رایج چنین است که دین و سکولاریته یا امر دینی و امر عرفی دو جوهر ثابت و ازلی هستند که تاریخی از نسبت تقابل و یا توافق آنان با یکدیگر قابل پیگیری است. اما تتبعات متأخر حوزۀ دین پژوهی در آثار کسانی چون ویلفرد کانتول اسمیت، طلال اسد، ویلیام کاوانا، جان باسی و دیگران حاکی از آن است که دوگانۀ دینی و سکولار (عرفی) از اساس محصولی از غرب مدرن است و آن¬گونه که جان میلبانک در آغاز الهیات و نظریۀ اجتماعی خود می¬نویسد، «روزگاری هیچ امر سکولاری نبود.» تصور قلمرویی سکولار یا عرفی در تقابل با دین و امر دینی بخشی از پیکرۀ دانش و قدرت جهان مدرن است.

جلسه اول

جلسۀ دوم
ممکن است این داعیه که تصور قلمروی از امور سکولار امری بدیع و مختص جهان مدرن است، در عین خرق عادت، پذیرفتنی و قابل قبول باشد. اما با این داعیۀ عجیب تر که مفهوم Religion (که در عربی و فارسی در قرن بیستم معادل دین برای آن برگزیده شده است) نیز از فرآورده های غرب مدرن است چه باید کرد؟ در واقع، جنبۀ جالب توجه ادعای کسانی چون طلال اسد این است که در فرآیند خلق دوگانۀ دینی/سکولار هر دو طرف این معادله در پیکربندی دانش و قدرت مدرن قالب زده می شوند. تتبعات آنان در کمال تعجب حاکی از آن است که در روزگار مسیحیت قرون وسطایی، که «دینی»ترین بخش تاریخ غرب قلمداد می شود، لفظ دین و مشتقات آن بسیار کمتر از امروز به کار می¬رفت و در ادبیات مسیحی جایگاهی حاشیه ای داشت.

جلسه دوم

جلسه سوم
ویلیام کاوانا در بحث تفصیلی خود در باب تاریخ پیدایش مفهوم دین نشان می دهد که مفهوم دین، به مثابه امری با جوهرۀ ذهنی، نظری و درونی، چگونه در اوایل دوران مدرن توسط برخی فیلسوفان و متألهان پدیدار گردید. تأکید بر دوگانۀ بیرونی/درونی و در پیوند قرار دادن دین با بخش دوم آن، فرآیند اصلی این تحول مهم نظری و عملی بود. مسأله خصوصاً از جایی اهمیت بیشتر یافت که در پرتو نهضت اصلاح دینی اصلی ترین بخش دین «عقیده» یا دکترین تلقی شد و جنبه های بیرونی، جسمانی و مناسکی دین به مثابه پوسته های کم اهمیت جایگاهی حاشیه ای یافت. از جنگ های به اصطلاح دینی بر سر عقاید و دکترین ها تا صورت بندی این نتیجه که بهتر است امر عقیدتی و درونی از حوزۀ عمومی محو شود، یک دو گام بیشتر راه نبود.

جلسه سوم

جلسه چهارم
ادعای بداعت مفهوم دین، علاوه بر جستجوی عمق تاریخ غرب ما را به سوی کاوشی در پهنۀ فرهنگ ها و سنن غیر غربی رهنمون می سازد. ویلفرد کانتول اسمیت می پرسید: «این وسوسه برانگیز است که بپرسیم آیا هیچ مفهوم دقیقاً مترادفی ]برای دین[ در دیگر فرهنگ‌ها وجود دارد که متأثر از غرب مدرن نباشد؟» شمار فراوانی از آثار محققانه به این سؤال پاسخ منفی داده اند. پژوهش های تاریخ فرهنگی و دینی در اقوام و جوامع بدوی آفریقا و آمریکای جنوبی و یا سنت های هند و آسیای شرقی حاکی از آن است که آنچه به عنوان دین در این جوامع بازشناخته می شود، عموماً انتزاع بخش هایی از فرهنگ بومی است که در فرآیند استعمار و پس از استعمار توسط محققان و مأموران غربی و یا نخبگان غربگرای داخلی صورت گرفته است. مهم ترین کارکرد برساخت مفهوم دین حذف و به حاشیه راندن این جنبه های فرهنگ بومی از حیات عمومی بوده است. اما دربارۀ ادیان بزرگ جهانی، مهم تر از همه اسلام، نیز چنین ادعایی صادق است؟

جلسه چهارم

جلسه پنجم
بعضی محققان حوزۀ دین از اسلام به عنوان تنها دینی یاد کرده اند که در متن مقدس (قرآن) خود را به مثابه یک دین عرضه کرده است. این تنها دینی است که نام خود (اسلام) را نه در فرایندی تاریخی که در بطن فرآیند نزول تعریف و تثبیت نموده است. از این حیث، اسلام می تواند مورد نقضی بر حکم به بداعت مفهوم دین باشد. برنت نانگبری در کتاب Before Religion به سراغ این ایده می رود. او با مقایسۀ ترجمه¬های ماقبل مدرن قرآن کریم به زبان انگلیسی با ترجمه¬های متأخر این نکتۀ جالب توجه را مدلل می سازد که معادل گذاری واژۀ عربی «دین» با کلمه انگلیسی Religion پدیده ای قرن بیستمی است. ضمن اینکه توجه به استعمال دو لفظ دین و اسلام در قرآن مجید نشانگر آن است که آنها بر خلاف تلقی مدرن از دین صرفاً حاکی از نظامات انتزاعی عقاید نیستند، بلکه بر معنایی عمیقاً سیاسی و اجتماعی دلالت دارند. همچنان که دوگانه های «شرع و عرف» و «دین و دنیا» نیز در سنت اسلامی از دوگانۀ مدرن دینی و سکولار فاصله دارند.

جلسه پنجم