پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی سیوچهارمین نشست مسأله شهر را با عنوان «تمنای بهشت؛ تأملی در نسبت باغ ایرانی و پارکهای معاصر» برگزار کرد.
پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی سیوچهارمین نشست مسأله شهر را با عنوان «تمنای بهشت؛ تأملی در نسبت باغ ایرانی و پارکهای معاصر» را با حضور «دکتر لادن اعتضادی»، هیئت علمی دانشکده معماری دانشگاه شهید بهشتی و با دبیری «سیدفاضل سجادی»، معمار و پژوهشگر حوزه شهر؛ بیستونهم آبانماه در سالن سلمان هراتی حوزه هنری برگزار کرد.
تولد باغ ایرانی در فلات مرکزی
در ابتدای نشست سید فاضل سجادی با اشاره به موضوع نشست با عنوان «تمنای بهشت» که به بررسی باغهای ایرانی، تاریخ باغ ایرانی و پارکهای دوره معاصر میپردازد، گفت: آنچه که در فلات ایران و معماری ایران به نظر میآید لازم است مورد توجه قرار بگیرد، مساله سرسبزی یکی از خشکترین مناطق جهان یعنی «فلات مرکزی» است. در فلات مرکزی ایران جایی که کمبود آب در آن بشدت احساس میشود «باغ ایرانی» متولد میشود که گویای شعور زیسته چند هزار ساله مردم ایران و خرد جمعی است که تکنولوژی، فرهنگ و مهارت را در کنار سلیقه و ذوق هنری به کار میگیرد و چیزی را بهعنوان «معجزه معمار ایرانی» خلق میکند.
وی افزود: با توجه به فرهنگی که در بین حکمای ایران چه قبل از اسلام و چه بعد از اسلام در رابطه با اهمیتدادن به فضای سبز و جایگاه آب و مساله نور وجود داشته است ما شاهد یک پشتوانه و بنیانهای فکری قدرتمند در رابطه با این موضوع هستیم. وقتی این بنیانهای فکری در وجود معمار ایرانی که صاحب مهارت است، قرار میگیرد، بازنمایش آن به «باغ ایرانی» تبدیل میشود که نظامهای آن شامل نظام آب، کاشت، حرکت و ساخت همه به کمال مراتب خود رسیده است. با وجود ماجرای مدرنیته و ورود آن به ایران، ما خلق جدیدی از فضای سبز و باغ و پارک را در ایران داشتهایم. هنوز هم بعضی از شهرهای ما باغ ملی را در مرکز خود دارند. مانند باغ ملی اراک، باغ ملی تفرش، باغ ملی اردکان.
سجادی عنوان کرد: ما در این نشست قصد داریم بررسی کنیم که در حال حاضر در چه وضعیتی قرار داریم و چقدر امکان آن را داریم که به داشتههای تاریخی و به میراث فرهنگی ارزشمند کشورمان رجوع کنیم. چقدر باید احداث باغ و پارکهای معاصر را از منظر موضوعاتی مانند الگوهای رفتاری و بحثهای اقلیمی نقد کنیم. از خانم دکتر لادن اعتضادی میخواهم برای ما بگوید که بر ما چه گذشته و در حال حاضر چه هستیم و آنچه که امید داریم بتوانیم با وضعیت حاضر به آن برسیم.
دوره درخشان باغ سازی
دکتر لادن اعتضادی، هیئت علمی دانشکده معماری دانشگاه شهید بهشتی صحبتهایش را اینگونه آغاز کرد: یکی از درخشانترین دورههای تاریخ باغسازی ما دوران قاجاریه است. وقتی ما تاریخ باغ را در ایران مرور میکنیم از سه دوره تاریخی اسناد و مدارکی بیشتر و دقیقتری داریم. دوره تیموری، صفوی و دوره قاجار که بهترین نمونههای باغسازی را در این سه دوران داشتیم.
وی یادآور شد: جالبترین اتفاقی که در دوران قاجاریه رخ داد تاثیر غرب و گرفتن پدیدههای بسیاری بود که زاییده پیشرفت فرهنگی و هنری در غرب و ورود آن به ایران بوده است. این پدیدههای فرهنگی بر اساس ذائقه ایرانی و سلیقه ایرانی به کار گرفته شد و بازتاب پیدا کرد نه بر اساس کپیکردن از فرهنگ غرب. کاری که در این دوران ما آن را انجام نمیدهیم. یکی از نکات قابل تحسین دوران قاجار در معماری، تزئینات و نقاشی بوده است که فرهنگ ایرانی را میتوان در آن ردیابی کرد. در مورد باغ و شهر در دوران قاجار صحبت بسیار است از آن دوره به بعد بود که به طرف مدرنیزاسیون پیش رفتیم. در آن دوران ما «باغهای ملی» را داشتیم که به عقیده من گرچه الگوبرداری از غرب است ولی بشدت به ذهنیت ایرانی در مقیاس، ابعاد و طراحی کاملا سازگار است.
پارک و الگوی تقلیدی
اعتضادی اظهار داشت: اما به تدریج ما در اواخر دهه چهل و بخصوص در دهه پنجاه با پدیده و واژه پارکهای شهری بهعنوان فضای شهری مواجهه میشویم که الگوی کاملا تقلیدی، بدون توجه به مسائل فرهنگی و مسائل اقلیمی ما و کاملا کپیبرداری از غرب بوده است. این اتفاق ابتدا در شهرهای بزرگ و بعدها در شهرهای کوچک رخ داد و بعد از دوران انقلاب نیز این پدیده همچنان تکرار میشود.
وی افزود: در این جلسه میخواهم فرق فضاهایی که ما بهعنوان باغ در ایران و باغ در فضای شهری که جزو عناصر شهری محسوب می شوند را بررسی کنم.
تاریخچه باغسازی
اعتضادی افزود: قدمت باغسازی ما در تاریخ به اندازه قدمت پیدایش تمدن در سرزمین ما بوده است. از همان آغاز که کشاورزی در کشور، چه در تمدنهای میانه فلات و چه در حوزههای کوهستانی انجام میشد، باغسازی نیز شکل گرفت. در واقع آغاز و شروع احداث باغ را دقیقا نمیدانیم چه زمانی بوده است، فقط میدانیم در اساطیر، از باغها صحبت شده است. رابطه باغ و شهر یگانه بوده و شهرهای ما پر از باغ بوده است. در کنار آن در مناطقی که کشاورزی بوده و روستاییان حضور داشتند باغها پدید میآمدند. اگر بخواهیم در مورد قدمت باغ و شهر صحبت کنیم میتوانیم بگوییم قدمت آن به قدمت زیست ایرانیان در این سرزمین بوده است.
وی عنوان کرد: وقتی تاریخ را مرور میکنیم، عمده باغها را داخل شهرها پیدا میکنیم که از نظر باغسازی به تکامل رسیدهاند. باغهای سلطنتی- حکومتی و در مرحله بعد باغهای رجال شهری نمونه بارز آنها هستند. از دوره اسلامی که شهر متحول میشود از مرکزیت حکومت بهعنوان یک وظیفه یا کارکرد استفاده میشود اما از نظر محتوا شهرها تغییر میکنند و مردم عادی، ساکنین شهرها میشوند. مهمترین دلیل آن تجارت از طریق جاده ابریشم بوده که رونق پیدا میکند. در این زمان رجال شهری و حاکمان شهری در داخل شهرها، باغها یا دولتخانههایی دارند که بهعنوان سکونتگاه محسوب میشد، این سکونتگاهها در مقیاس شهری در داخل باغ بوده است. سند این صحبت به تاریخ بیهقی بر میگردد و نشان میدهد که این باغسازی در داخل شهرها ادامه داشته و حتی رونق پیدا میکند.
اعتضادی اظهار داشت: در دوره صفوی، نقطه عطف بزرگی وجود دارد؛ یک شهر کهن بازمانده از زمان ساسانیان و رشد یافته در دوران اسلامی به نام «اصفهان» پایتخت میشود که در اطراف این شهر باغهای متعددی وجود داشته است. باغهای اطراف شهرها تا دوره قاجار دو نوع هستند. بعضی از آنها به منظور باغداری احداث میشدند که طراحی شده نیستند و نمیتوان از آنها بهعنوان باغ ایرانی نام برد. برخی دیگر از آنها توسط صاحبان آنها طراحی شده و قابل استفاده از دو جهت هم برای بهرهبرداری تولیدی و هم برای تفریحی بوده است.
اصفهان نقطه عطفی در تاریخ باغسازی
وی در ادامه گفت: اصفهان یک نقطه عطف در تاریخ باغسازی سرزمین ماست که طرح توسعه شهر بر اساس نفوذ در آن محدوده که باغ های سلجوقی بودند، برنامهریزی میشد. این برنامهریزی اینگونه بوده است که تخریب باغ ها صورت نگرفته، بلکه ساماندهی آنها و نظام شهری را داخل منطقهای که میتوان اسم آن را باغستان گذاشت، میکشاند. مانند باغستان در قزوین که یک نمونه کوچکی در زمان صفویه بوده است و دولتخانه را به طرف محدوده باغها میبرند و این کار بدان جهت بود که حکام در کاخ – باغهایشان سکونت داشتند. این مجموعه باغها به کاخ باغها تبدیل شد.
وی یادآور شد: در اصفهان نیز این اتفاق رخ داد. نمونه بارز آن دولتخانه صفوی بوده است. دولتخانه صفوی مجموعه عظیمی از کاخ باغها است که به عنصر شهری وصل میشود و هویت شهر را حفظ میکند و همچنین توسعه شهر را معنا دار میکند. این عناصر شهری شامل میدان، بازار و مسجد جامع عباسی بوده و میدان حلقه اتصال این عناصر بوده است. شهر جدید اصفهان به کمک ایده شهری پر از باغ، ایوان و میدانها ساخته شده است که به عقیده من یک حافظه جمعی و یک خرد جمعی پشت آن وجود داشته است. در دوره قاجار نیز باغسازیهایی داریم. پادشاهان و درباریان قاجار باغهای متعددی از تهران تا شمیرانات میسازند. باغهایی که بیرون از حصار بودند، بهعنوان باغهای تفریحی و مدیریت املاکی زراعی محسوب میشدند و هر چه دورتر میشد و به طرف شمیرانات میرفت، باغها از نوع باغهای شکارگاهی ساخته میشدند.
وی اظهار داشت: باغهایی که در نزدیک حصار طهماسبی بودند بعد از اینکه حصار قاجاری برداشته میشود، جزئی از شهر میشوند و دوباره بدون برنامهریزی و طراحی در حوزه باغها که در زمان صفوی اتفاق افتاد، شهر را طراحی کردند. در این دوران فقط محل حصار را تغییر میدهند و باغها در داخل شهر قرار میگیرند و جزئی از زندگی شهری میشوند. قبل از آن تعداد کمی باغ داخل شهر تهران بوده است. اما در این دوران در شمال و شمال شرق تهران در حوزه دیوانخانه قاجاری، باغهای زیاد داریم که هنوز هم وجود دارد و یا اسامی آنها هستند. مانند باغ بهارستان و باغ لالهزار. من سابقه حضور باغ را در شهر اینگونه میبینم که باغ همزاد شهر بوده و همیشه عنصر شناخته شدهای در شهرهای ما تا دوران قاجار بوده است.
اعتضادی در ادامه افزود: در وضعیت امروزی و مدرن ما، پارک چیست و از چه زمانی و چگونه وارد ایران شده و چه بر سر باغها آمده است؟ چرا در شهرسازی پارک و باغ را درست به کار نبردیم؟ اینها سئوالاتی است که فکر میکنم همه ما داشته باشیم. یک تعریف عام برای هر دو عنصر وجود دارد. وقتی که داخل شهر هستند بهعنوان فضای سبز شهری محسوب میشوند. این فضای سبز شهری هم از منظر کیفیت فرم و هم از منظر کیفیت فضایی، ساختاری، تناسبی، ابعادی و هندسی و حتی از منظر سازگاری با اقلیم، با پارک متفاوت است.
تاریخ و سهم آن در باغ سازی و پارک
در ادامه نشست، سجادی خطاب به دکتر اعتضادی پرسید: میان دهه بیست تا چهل چه اتفاقی در ایران رخ میدهد؟ دراین بیست سال در ایران چه می گذرد که آن معمار و یا باغساز، مهارت و فهم معماریاش را از دست میدهد؟ آموزش ما اشتباه میشود؟ آیا معماران سنتی ما کنار میروند و معمارانی که در اروپا تحصیل کردهاند جای آنها را میگیرند؟ نظام سیاسی آن دوران چقدر تاثیرگذار بوده است؟
دکتر اعتضادی در پاسخ به پرسشهای مطرح شده گفت: در دهه سی تا پنجاه عوامل بسیار زیادی وجود داشت که از مهمترین آنها میتوان «تغییر نظام حکومتی از قاجاریه به پهلوی» در بین دهه بیست تا سی اشاره کرد که پهلوی با یک چشمانداز جدیدی میخواهد آن حس حقارتی که از دوران قاجاریه بود را از بین ببرد. رفع این حقارت با دو حربه ملیگرایی و مدرنیزاسیون صورت گرفت. دلیل دوم با توجه به «خصومتی که پهلوی با قاجار داشتند» نمیخواستند هنر، معماری و آداب دوره قاجار تداوم پیدا کند. دلیل بعدی «اقتصاد نفت» بود و دلیل چهارم «سیاست بین المللی» بود. این عوامل در ایران اثر گذاشت و تحولاتی شکل گرفت. از جمله این تحولات شهرنشینی، آداب شهرنشینی و جامعه شهرنشین ما از ساختار سنتی خود خارج شد و یک جهش به طرف مدرن شدن کرد که این اتفاق تعارضی در جامعه به وجود آورد.
وی افزود: از دهۀ چهل تا پنجاه اتفاقات بسیار مهمی رخ داد. اولین اتفاق کمکهای طرح ترومن بعد از جنگ جهانی دوم بود که در اروپا و ایران متفاوت بود. از جمله این کمکها در ایران میتوان به اداره اصل چهار آمریکا اشاره کرد که به سرعت چهارچوب نظام تولید و نظام اقتصاد کشاورزی ما را تحت هجوم قرار داد، قبل از آنکه سعی کنند به موازات کشاورزی که ما داشتیم صنعت را کنار آن قرار دهند. در سال ۴۲ زمانی که انقلاب سفید و اصلاحات ارضی صورت گرفت کشاورزی ما از ساختار سنتی خود متلاشی شد، توده عظیمی از کشاورزان به استانهای مختلف و حاشیه شهرها آمدند که این مهاجرت تاثیر بسیاری در رشد جمعیت شهرها داشت. اصلاحات ارضی یک نقطه عطف بسیار مهمی بود که هم مهاجرت به شهرها را دامن زد که منجر به حاشیهنشینی اقتصاد شهر شدند. به دیگر سخن از سال ۴۲ به بعد که انقلاب سفید و اصلاحات ارضی رخ داد به یکباره چهره شهرها تغییر کرد.
اعتضادی عنوان کرد: تغییر نظام اجتماعی و پیدایش قشر کارمندی در ایران در زمان پهلوی رشد کرد. این اتفاق، جمعیت شهرها را افزایش داد و در راستای آن قیمت زمین بالا رفت و زمینها کوچک شدند. ساختوسازهای بیشتری در شهرها صورت گرفت. این ساختوسازها دامن باغها را گرفت. این موارد نشانه رشد شهرنشینی به شیوه مدرنی است که در تداوم تاریخی ما نیست. دلیل دیگری که وجود داشت نشناختن باغ و ارزش آن و همچنین ضروری بودن آن در شهرها و حیاتبخشی آن به شهرها بود که این نشناختن هم نقش بسزایی داشت. نکته دیگری که میتوان بدان اشاره کرد حضور مشاورین اروپایی بود. این مشاورین طرح های عمرانیای که به شهرها میدادند بر اساس فرهنگ، اقلیم، آداب زندگی و همچنین عناصر شهری ما نبود. این الگوهای ساختگی در شهرهای ما جانشین شد و این تناقضات را به وجود آورد.
پارکها
سجادی در بخش دیگری از این نشست که به «پارک» اختصاص داشت، گفت: در حال حاضر ما به جایی رسیدهایم که باغ را کنار گذاشته و به فضای سبز عمومی و پارکها احتیاج پیدا کردهایم و بدین طریق پارکها را وارد شهرها کردیم. این پارک در شهر ایرانی چه کاربردی دارد؟ آیا می توان گفت باغ یا پارک یک چیز است و فقط اسمش تغییر کرده است؟ آیا باغ و پارک یک کارکرد را دارد و یا به لحاظ سیما، اقلیم و نیز به لحاظ فضای شهری دو چیز متفاوت از هم هستند؟
اعتضادی در پاسخ به سئوالات طرح شده از سوی سجادی گفت: واژه پارک به چه معناست؟ پارک به یک زمین وسیع بدون طرحی گفته میشد که به نحو خیلی سادهای محصور شده باشد برای هر هدفی. ما نیز در گذشته پارک با اسم و عنوان شکارگاه داشتیم.
وی در ادامه درباره تفاوت ظاهری پارک در اروپا و ایران اینگونه گفت: شکل پارک در اروپا و ایران متفاوت است. در اروپا در پارکها تراکم درخت نباید باشد، چمنزار وسیع و دید گستردهای باید داشته باشد، گل و بوتههایی با ارتفاع کم داشته باشد. در اصل ارتفاع پوشش گیاهی در پارک کم است و تراکم درخت نیز کم است برعکس ایران که باغ باید تراکم درخت را داشته باشد و ارتفاع پوشش گیاهی بلند باشد و سایه در آن مطرح است.
وی اظهار داشت: وقتی ما پارک را با الگوی اروپایی میسازیم اول از همه آن آسایشی که باغ از نظر یک فضای شهری به ما می دهد را پارک نمیدهد. دوم اینکه منظر شهری آشنایی که مد نظر ما است را نمیبینیم. سوم اینکه از نظر مدیریت آب که بحث اصلی ماست آب بسیاری را به دلیل وجود چمن مصرف میکند.
ثبت دیدگاه