اولین کسانی که تحولات را درک می‌کنند، هنرمندان هستند

به گزارش روابط عمومی حوزه هنری، نشست «در دامنه آتشفشان» با محوریت مقاله «انفجار اطلاعات» نوشته شهید مرتضی آوینی، ۳۰ فروردین ماه با حضور حسین کچوییان (عضو هیات علمی دانشگاه علوم اجتماعی دانشگاه تهران)، سید محسن میرمهدی (پژوهشگر و مدرس فلسفه) و آرش وکیلیان (مدیرکل فرهنگی و اجتماعی مرکز ملی فضای مجازی ) در سرای آوینی پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی حوزه هنری برگزار شد.

حسین کچوییان در این نشست گفت: بحث آوینی در حوزه فرهنگ تاریخ  قرار می‌گیرد ولی درباره ماهیت شخصیت فکری وی گفته شده که نباید یک نظریه منسجم انتظار داشت چراکه آوینی ویژگی‌هایی دارد که در آن برخی نکات برای نظریه‌پردازی قابل استفاده است.

وی اظهار کرد: طی سال‌های اخیر محصول تامل نظری درباره تحولات تاریخی نسبت به گذشته تغییر کرده و آن هم از این نظر است که چه کسانی زودتر می‌توانند تحولات اتفاق افتاده یا در حال وقوع را درک ‌کنند.

عضو هیات علمی دانشگاه علوم اجتماعی دانشگاه تهران ادامه داد: پیش از این نسبت به تحولاتی که نامش تحولات عملی بود این تصور وجود داشت که تحولات تاریخی را عمدتا اهل نظر درک می‌کنند.  ولی مطابق فهم کنونی و بر خلاف آنچه تصور می‌شد که اول این فکر است که جریان تحول را ایجاد می‌کند و بعد تاریخ و افکار و اندیشه‌ها تغییر می‌دهند و بعد در سطوح دیگر زندگی اجتماعی از جمله هنر وارد می‌شود، در واقع تحول و دگرگونی‌های بزرگ تاریخی ابتدا در سطح عمل ظاهر می‌شوند اگرچه در همان زمان از سوی افراد فهم نمی‌شود بلکه بعدها با عمل روزمره در ذهن مردم جای می‌گیرد.

اولین کسانی که تحولات را درک می‌کنند هنرمندان هستند

وی تحولات را فاقد شکل منسجم و تظاهر چندان برجسته دانست و افزود: در جایی که تحولات عملی به سطح عاطفه و احساس می‌رسد، انسان قادر به درک تحولات تاریخی می‌شود. بر همین اساس اولین کسانی که تحولات را درک می‌کنند، هنرمندان هستند.

کچوییان با بیان اینکه در تاریخ تحول غرب هر اتفاق بزرگ اجتماعی که رخ داده اولین بار توسط اهل هنر ظهور معنایی و فهم پیدا کرده است، اظهار کرد: اهل هنر با شهود و حس ناخودآگاه و تجربه زیسته‌ای که از درون زندگی روزمره برایشان حاصل می‌شود، تحولات را احساس و در قالب هنر منعکس می‌کنند.

وی با اشاره به اینکه شهید آوینی در مقطع و دوره‌ای که خیلی از افراد خیلی مسائل را درک نمی‌کردند، به فهم اتفاق‌ها رسید، بیان کرد: هر اهل هنری نمی‌تواند هر تحول و تجربه‌ای را شهود کند و به طور طبیعی باید نسبتی با آن مقوله و جهانی که تحول در آن رخ می‌دهد داشته باشد تا بتواند اتفاق در حال وقوع  را حس کند. هنرمند برای درک این موضوع باید از جنس قلمرو عملی باشد.

عضو هیات علمی دانشگاه علوم اجتماعی دانشگاه تهران همچنین اظهار کرد: آوینی سعی کرده است به زبان هنر این فهم و حس که اتفاقی در حال وقوع است را نشان دهد و در حوزه متون مکتوب هم به این درک و فهم تا حدی به صورت مفهومی وارد شده است؛ بنابراین ما از وی نباید مفاهیم منسجم و پیوسته انتظار داشته باشیم چراکه بعضی مفاهیم وی متناقض با هم است. آوینی در مقاله «انفجار اطلاعات» درباره نوع مواجهه ایران با تحولات به صورت محدود صحبت کرده و در بخش دیگر این مقاله، به جهان و تحولات جهان می‌پردازد ولی نمی‌توان فهمید که برای آوینی چه نکته‌ای مهم است؛ آیا او از دهکده جهانی سخن می‌گوید یا برایش انفجار اطلاعات و تکنولوژی مهم است یا بحث تمدن و فرهنگ اهمیت دارد.

نظریه انحطاط

وی افزود: نقطه نظرهای وی نزدیک به نظریه‌پردازان انحطاط به خصوص “اسوالد اشپینگلر” است.

کچوییان همچنین یادآور شد: شروع مقاله «انفجار اطلاعات» آوینی به گونه‌ای است که از خرسندی تحت عنوان “انفجار اطلاعات” یاد می‌کند، او می‌گوید برخی‌ها از این تحول مضطرب هستند ولی من از این مسئله مضطرب نیستم، او این رخداد را خوب می‌داند بدون توضیح اینکه چرا خشنود است به این نکته اشاره می‌کند که انحطاط تمدن غرب با انفجار اطلاعات و دهکده جهانی به دلیل تکنولوژی است.

تمدن از یک فرهنگ و اعتماد شروع می‌شود

وی اضافه کرد: از نظر آوینی تمدن از یک فرهنگ و اعتماد شروع می‌شود و من فکر می‌کنم منظور وی یک باور است. یعنی تمدن‌ها از اعتماد به یک باور و ایده جزئی آغاز می‌شوند. وقتی حرکت از سوی نماینده شروع می‌شود تا یک جریان ظهور کند و به سمت شکل‌دهی رود، یک باور و اندیشه‌ای بوجود می‌آید که برخی افراد نسبت به آن اعتماد پیدا می‌کنند.

تمدن از نگاه آوینی

عضو هیات علمی دانشگاه علوم اجتماعی دانشگاه تهران افراد جریان‌ساز در تاریخ را افرادی معرفی کرد که به لحاظ روحانی، معنوی و ویژگی اخلاقی متمایز نسبت به دیگر افراد هستند و جهان دیگری را نمایش می‌دهند و در ادامه بیان کرد: از بدو امر نشانه‌های متمایز بودن افراد جریان‌ساز، خیلی کم نمود دارد، اما به مرور این ویژگی برجسته‌تر می‌شود و این افراد با نیروی جهانی که دیده‌اند و روح حماسی که در آنها ایجاد شده به جنگ بنیادهای مادی و سخت می‌روند. آوینی این ساختارهای مادی و سخت را تمدن می‌نامد.

وی گفت: آوینی آغاز تمدن را از یک فرهنگ می‌داند که فقط یک انسان متفاوت است و از منظر مادی هیچ قدرتی ندارد. تمدن با نگاهی که به آن اشاره شد شروع به ساختارسازی و نهادسازی می‌کند تا اینکه فرهنگ کاملا از دست می‌رود و بنیادهای مادی بی‌جان و حیات از آن باقی می‌ماند که صرفا نهادهای قانون‌مندی است که جریان زندگی روزمره را به صورت تکراری جلو می‌برد و بیشتر فاقد اخلاق، حماسه و ایثار است و همین نقطه، نقطه انحطاط است که انسان تبدیل به غیرانسان شده و وجود ظاهری دارد ولی محتوای انسانی در آن وجود ندارد. آوینی می‌گوید تمدن غرب با اشاره به دهکده جهانی و انفجار اطلاعات و … این فضا را منعکس می‌کند و این امر مبین رسیدن به پایان رسیدن حیات و انحطاط غرب است.

زن غربی به فکر تداوم نسل نیست

کچوییان درباره نظریه انحطاط اشپینگلر (نظریه پرداز) تشریح کرد: این نظریه‌پرداز انحطاط همه تمدن‌ها را خانواده و مسئله جنسی می‌داند. یعنی در زمان نابودی تمدن، خانواده معنای خود را از دست می‌دهد و زن دیگر تمایلی به مادر شدن ندارد و به فکر تداوم نسل نیست بلکه بیشتر نقش معشوقه، رفیقه دارد و ابزار لذت جنسی است. در این مورد، شهید آوینی هم به این نکته تاکید دارد که با دهکده جهانی وقتی پیوستگی اتفاق می‌افتد و جوامع به هم نزدیک می‌شوند و نقل و انتقال اطلاعات صورت می‌گیرد، نقطه آغاز فهم پوچ بودن این تمدن است. این تمدن تا قبل از این مرحله یک جهان رویایی و دست‌‌نیافتنی است که افراد شوق دستیابی به آن را دارند ولی با دهکده جهانی پوچی و تهی‌بودن تمدن غرب برای جهان مشخص می‌شود.

توصیه شهید آوینی

وی با اشاره به آغاز مقاله «انفجار اطلاعات» شهید آوینی که با نقلی از فردریش نیچه (شاعر، متفکر، منتقد فرهنگی و فیلسوف آلمانی) همراه است گفت: این نقل قول می‌تواند رهنمودی در نوع مواجهه با غرب برای ما باشد چراکه نیچه به روشنفکران می‌گوید که «خانه‌هایمان را بر دامنه آتشفشان‌ها بنا کنید» این توصیه را آوینی نیز به ما می‌کند که از ابزارهای تکنیکی و ماهواره نترسید بلکه جسارت داشته باشید و در دل این رخداد بروید. من تصور نمی‌کنم این سخن از این وجه درست باشد مگر اینکه فهم دیگری را از شهید آوینی استنباط کنیم و آن هم این است که از قدرتی که به لحاظ معنایی و مفهومی و فرهنگی داریم استفاده کنیم.

وی اظهار کرد: حقیقت این است که ما در موقعیت دهکده جهانی در حال پیشروی به سوی غرب هستیم و اگر مفهوم حرف آوینی را درست فهمیده باشیم، وی می‌گوید همانطور که غرب تلاش می‌کند ما را تغییر دهد، ما نیز باید از بنیه و توان فرهنگی و ابزار و مجرای ورود به غرب بهره ببریم.

عضو هیات علمی دانشگاه علوم اجتماعی دانشگاه تهران همچنین اظهار کرد: هیچگاه غرب نگاهش به ما نبوده و ما به عنوان کسی که ایده و فکر دارد برای غربیان مطرح نبوده‌ایم، ولی در این تحولات می‌بینیم که امروزه نگاه غرب به شرق است و در کلیت امر ایده‌های آوینی درست و منطبق با همین روزگار است و ما در این مسیر در حال حرکت هستیم.

آرش وکیلیان، مدیرکل فرهنگی و اجتماعی مرکز ملی فضای مجازی  با بیان اینکه نگاه شهید آوینی متفاوت با رویکرد ما طی این سال‌ها بوده و این تمایز، موضوعی قابل بحث است، به آثاری چون «ولایت تکنیک» و«شرق بهشت» اشاره کرد و مطالعه این آثار را تاثیرگذار در درک بهتر مقاله «انفجار اطلاعات» شهید آوینی دانست.

وکیلیان در ادامه به ۱۰ فراز از متن شهید آوینی اشاره کرد که از جمله آن سیاست مواجهه با تکنولوژی غرب است که امکان گریز از آن وجود ندارد. وی همچنین در بخش دیگری از صحبت‌هایش به عدم اعتقاد مطلق به ولایت تکنیک و واقعیت پیدا کردن دهکده جهانی اشاره کرد و سپس به این بحث که دهکده جهانی برای سرپاماندن نیاز به شهروند مطیعی دارد را مطرح کرد و در ادامه افزود: امروزه شبکه‌های اجتماعی با رویکرد استفاده رضایتمندی و هوش تجاری به هر فرد محتوایی را ارائه می‌کند که او دوست دارد، در نتیجه هر فرد تجربه‌های خاص خود را پیدا می‌کند و آن چیزی را می‌شنود که دوست دارد بشنود.

وی همچنین به خلق واقعیت توسط رسانه‌هایی که در فضای دهکده جهانی فعالیت می‌کنند (بازنمایی اتفاقات در ماتریس رسانه‌ای) اشاره کرد و در ادامه عنصر غیرعقلی محض را مطرح کرد که قدرتی صرفا در پی خواست خویشتن است و بر صحنه جهانی تسلط خواهد یافت چراکه دیگر نظامی مقبول همگان وجود ندارد که بتواند مانع پیشروی خویشتن‌خواهی افراد شود. به طوری‌که در رسانه‌های اجتماعی به تعداد افراد روایت متعددی وجود دارد و به طور اساسی روایت مشترکی که مردم بخواهند بر سر آن با هم اتفاق کنند، وجود ندارد.

وکیلیان در ادامه به این سخن شهید آوینی اشاره کرد که ماهواره مظهر پیوستگی جهانی است که تمدن جدید انتظار می‌برد. ولی هم کسانی که از حاکمیت ماهواره‌ها به وحشت افتاده‌اند و هم کسانی که مشتاقانه چنین روزی را انتظار می‌کشیدند هردو حاکمیت ماهواره‌ها را با حاکمیت جهانی قبل یکسان گرفته‌اند و هر دو اشتباه می‌کنند.

وی در این مورد، یادآور شد: آوینی برخورد با این مقوله را یک بحران می‌بیند که در ورای بسط استعمار نوین، احتمال ستیز و فروپاشی تمدن شکل می‌گیرد.

مدیرکل فرهنگی و اجتماعی مرکز ملی فضای مجازی در بخش دیگری از این نشست به اینکه حصارهای اطلاعاتی قابل اعتماد نیستند اشاره کرد و افزود: ما سعی می‌کنیم جلوی شدت سلطه غرب را بگیریم اما رویکرد شهید آوینی این است که باید هم‌زیستی با این فضا را یاد بگیریم و بتوانیم در آن تهاجمی عمل کنیم.

وی سپس به خروج از حالت انفعال برای روایتگری درست در میان انبوه اطلاعاتی که به مخاطبان ارائه می‌شود را مطرح کرد که موضوعی قابل توجه و حائز اهمیت در دوره کنونی است.

در بخش دیگر این نشست سیدمحسن میرمهدی، پژوهشگر و مدرس فلسفه با تاکید بر مفهوم “توسعه” در آراء شهید مرتضی آوینی گفت: نظر این است که به روزرسانی مواضع شهید آوینی را لازم می‌دانم تا از تبدیل شدن آن‌ها به متون مصرفی حذر شود. وفاداری به مواضع انتقادی وی ایجاب می‌کند که دینامیک افکار و آثارش فعال بماند.

میرمهدی در ادامه افزود: یکی از مهم‌ترین نتایج اقتصادی “انقلاب ۵۷″، ورود قطعی به پروسۀ مدرنیزه شدن سیستم تولید، عرضه و مصرف با اتکا به تکنولوژی پیشرفته بود. در عین حال یکی از محوری‌ترین  آرمان‌های انقلاب، تلاش در جهت برقراری عدالت اجتماعی وسیع بر مبنای مواضع اخلاقی اسلامی بود. در شعار “نه شرقی نه غربی، جمهوری اسلامی” از نظر اقتصادی راه سومی بین سیستم سرمایه‌داری و سوسیالیسم مطرح شد که می‌توانست میانگین بین آنها باشد. بین حرمت و آزادی مالکیت خصوصی و برقراری عدالت اجتماعی.

معضلی که نه تنها آوینی بلکه نظام جمهوری اسلامی با آن روبرو بود، گسترش عدالت بر مبنای اخلاق اسلامی، یا گسترش اخلاق اسلامی منتج از عدالت؟ اما بین عدالت و آزادی نسبت دیالکتیک حاکم است، هرچه آزادی بیشتر، عدالت کمتر و هرچه عدالت بیشتر، آزادی کمتر (ماکس هورکهایمر). پس چه باید کرد؟ چقدر از هر کدام را و در چه بازه زمانی باید معیار و هدف قرار داد تا حفظ و تداوم امنیت موجود در جامعه میسر شده و نیز تداوم یابد؟

محسن میرمهدی استاد فلسفه در ادامه گفت: جواب‌های گوناگونی که از طرف حوزه، دانشگاه، مجلس و جراید عمومی مطرح شده است و یا اجرا شده‌اند، در چگونگی مسیر سیاست، اقتصاد، فرهنگ و اجتماع سهمی داشته و دارند و جواب‌هایی که دولت‌های جمهوری اسلامی  تا به امروز به سیسات‌های اقتصادی خود به این سوال داده‌اند، تاریخ اجتماعی جمهوری اسلامی را مشخص کرده و می‌کنند.  

اینکه چند درصد از این پاسخ ها لازم است از جانب حوزه علمیه و چند درصد از جانب متخصصین علوم اقتصاد و مدیریت تصمیم‌گیرنده با رعایت مواضع اخلاقی-اسلامی و یا مواضع اخلاقی سرمایه‌داری و نتیجه هم‌سو با مواضع قرآنی و یا در مقابل آنها باشند؛ جواب به این سوال سرنوشت‌ساز دغدغه شهید آوینی مبحث “در معنای توسعه” بود. چگونگی جواب شهید آوینی به این امر حیاتی یکی از مشخصه‌های ذهنیت فرهنگی و سیاسی وی می‌باشد.

یکی از مفاهیم علوم‌انسانی که برای عبور از مرزهای تخصصی و آکادمیک به مجوزی وابسته نیست، چون برای اقامت در همۀ رشته‌ها تابعیت دارد، مفهوم “توسعه” است. آوینی یکی از حساس‌ترین موضوعات جامعۀ بعد از انقلاب را به چالش کشانده، از همان ابتدا بدون بعضی تعارفات معمول آکادمیک به اصل موضوع می‌پردازد.

شهید آوینی می‌گوید: ” منظور از توسعه در جهان امروز صرفا توسعه اقتصادی با معیارها و موازینی خاص است و اگر گاهی سخن از توسعه فرهنگی هم به میان بیاید مقصود آن فرهنگی است که در خدمت  توسعه اقتصادی قرار دارد”.

اگر مرتضی آوینی امروز در قید حیات بود، در مورد فرهنگ و عدالت در جامعۀ فعلی ایران چه نظری داشت؟ شاید این غلوآمیز نباشد که شباهت ایران در آغاز سال ۱۴۰۲ با ایران در سال ۱۳۶۴ تنها نقشۀ جغرافیائی آن است. دستاوردهای انقلاب در زمینه‌های گوناگون بقدری فراوان و گسترده بوده‌اند که مقایسۀ این دو جامعه را با ابزارهای ذهنی سنتی دشوار می‌نماید. یکی از دلایل عمدۀ این دشواری، تجزیه و استحاله ساختار طبقاتی جامعۀ سنتی قبل از انقلاب و برقراری یک جامعه با ساختار طبقاتی مدرن سرمایه‌داری صنعتی می‌باشد.

محسن میرمهدی در پایان گفت: سید مرتضی آوینی نوعی نقد فرهنگ فردی و اجتماعی را مطرح کرد که تا آن زمان در ادبیات فرهنگی و سیاسی ایران بسیار کم‌نظیر بود. اگر در آن دوره منتقدانی همانند جلال آل‌احمد و علی شریعتی در آرزوی تغییرات پایه‌ای اقتصادی و فرهنگی اجتماع فعالیت می‌کردند، آوینی در مسیر بثمر رسیدن آرمان‌های انقلاب زندگی و تلاش می‌کرد. آن بخش از مواضعش را که در فرم و محتوا، به طور مستقیم تحت شرایط تاریخی آن‌زمان مطرح شده‌بودند و اکنون، بدلیل گذار اجتماع از آن شرایط، دیگر مطرح نیستند، بازخوانی شده و در صورت لزوم، تاریخی بودن آنها مشخص و از تبدیل آنها به مواضع دگم، حذر شود، تا ندای او در طلب رهایی از خودباختگی فردی و جمعی، در آینده نیز در اذهان و شاید در فرهنگ اجتماعی بازهم طنین اندازد.

در بخش دیگری از این نشست مقاله‌ای از سیدجواد طاهایی دانش آموخته دکترای علوم سیاسی دانشگاه تهران و مولف کتاب «انقلاب ۵۷ و انکشاف فلسفه تاریخ ایران» که به دلیل کسالت نتوانسته بود در این نشست حاضر شود، خوانده شد. خلاصه‌ای از مقاله به شرح زیر است:

محتوای اصلی مقاله شهید آوینی تقریباً بیانی از محتوای انقلاب اسلامی است یا بگوییم، آیینه­ای برای همه فکر انقلاب اسلامی است و آن عبارت است از گشودگی نسبت به مدرنیته؛ خوش‌بینی به اینکه انقلاب ایران با روحیه­ای که آفریده، از پس غرب برمی­آید. شما اگر حریف چیزی باشید به آن لبخند می­زنید.

“گریختن، مطلوب طبع کسانی است که فقط به عافیت می­اندیشند”. اما مسئله از عافیت­طلبی فراتر می­رود و در آن حد نمی­ماند. عافیت­طلبی به روح انفعال و شخصیّتی واکنش­گرایانه بدل می­شود.

نسخ هستی معاصر ایران

بااین­حال می­تواند گریختن از مبارزه و عافیت­طلبی، شکل برعکس به خود بگیرد یعنی انفعال چون پذیرش ناخوشایندی برای فرد یا یا جمع است، ممکن است صورت و ظاهر مبتکرانه­ای هم به خود بگیرد و گرفته است. مثلاً سنت روشنفکری ایرانی چه مارکسیستی و چه لیبرالی، وجه ایدئولوژیک جهانگرایانه­ای داشت و جهان و بشریت را موضوع و عرصه خود می­دانست. بنابراین، قاعدتاً باید منادی قدرت، گسترش­خواهی و عمل مبتکرانه می­بود، اما در عمل، روشنفکران ایرانی همیشه کنفورمیزم و تطابق­گرایی با جریان­های قاهر جهانی را تجویز کرده­اند؛ جریان­هایی جهانی که اغلب در نظریه و ذهن، قاهر بودند! عبارت معترضه­مان اندکی طولانی شد .

کار روشنفکران ایرانی اما ایراد و ایراد فلسفی داشت.: نظریه  یا ذهنیت استقلال [از مدرنیته] و جستجوی عظمت ایران (برغم مدرنیته)، به­خودی­خود گرایشی بی­اهمیت است و به تحرکاتی نابارور هم می­انجامد، ولو سنتی هم گسترده و هم طولانی انجامیده باشد.

آقا سید مرتضی (سلام خدا بر او ، بر برادران زنده و شهیدش) فقط گسست از این سنت روشنفکری ایرانی، از اندیشه معاصر ایرانی نبود. او گسستی خلاقه از این سنت، یعنی گسستی آرمانگرایانه- انقلابی-مردمی از سنت فکر معاصر ایرانی بود. براین اساس، او معتقد است انقلاب اسلامی گریختن ملت ایران از چنبره امر معاصر است. پس انقلابی نیز انسانی درپی گریز از چنبره ایرانیت خفته است. این اراده خلاقه به نتایجی انسان­شناختی منتهی می­شود که در رأس آن شاید جسارت است. آرمانگرای انقلابی (و من خجل نمی­شوم که بگویم حزب­اللهی) خانه­اش را در دامنه کوه آتشفشان بنا می­کند؛ نه اینکه باید چنین کند، بلکه او اصولاً چنین­کننده است: بناکننده خانه در دامنه­های خطر، در درون امر غیرمتیقن، در معرض هر نوع تازگی.

 بوروکراسی دشمن انسانیت جدید انقلاب اسلامی

این مقارنت و همنشینی با تغییر و نترسیدن از آن، سازنده هویت انسان انقلاب اسلامی است. و این، معیاری روشنگر است: انسان جدید انقلاب ایران اگر بناکننده خانه­اش در پای امر خطیر نباشد، اگر یک جسور (جسارتگر نظری) و خطرکننده تازگی­ها نباشد، اساساً هستی جدید، انسانیت جدیدش ایراد دارد

بدین­ترتیب، بخاطر حب­الدنیا، تنازع آقا سید مرتضای آرمانگرا و نسل­های بعدی برادرانش با نظم بوروکراتیک به­سهولت قابل فهم است. بیشتر از هر کس رؤسای دوایر دولتی و در نظریه، انسان بوروکرات، سید مرتضی را می­آزردند، پس این تجربه را عمومی کنیم و بگوییم: بیشتر از هرکس، بوروکراتْ انسان جدید ایرانی، حزب­اللهی، را می­آزارد، وگرنه او در رویارویی با مقاومت­های بیرونی (تحریم، و جنگ و محاصره و مضایق دیگر) توجیه-­شده می­باشد.

پدیدارشناسی ایرانی ­جدید

اما هنوز اصل سخن این یادداشت گفته نشده است! عدم بلوغ فکر انقلاب ایران و جمهوری آن، در این مقاله آوینی هم، که چنانکه دیدیم حتی در این زمان هم مقاله آوانگاردی است، جاری است: این مقاله نیز بیشتر از آنکه بگوید من کیستم، می­گوید تو کیستی. بحکم عقل،  اول باید از خود بگویم و سپس از کسی که دربرابر من است (از دگر خود).

مباحث سلبی (از عدم حقانیت آمریکا و اسرائیل گفتن) هیچ­وقت به­خودی­خود به نتایج ایجابی نمی­رسد و هیچ چیز مثبته­ای را ماورای بحث­های نفی­گرایانه خود ثابت نمی­کند. رهیافت سلبی درخصوص اندیشه انقلاب اسلامی ایرادِ نه عملی بلکه عقلی دارد زیرا به تکرار دانش قبلی در خصوص غرب می­پردازد اما نیروی تغییر جهان را ناشناخته باقی می­گذارد؛ نیروی جدید یا هویت احیاشده، مکتوم باقی می­ماند و این گونه­ای نقض غرض است. مثل آن است که راه بیافتم اما مقصد را گم کنم و بدنبال راهیابی هم نباشم.

این مقاله می­گوید نباید از انفجار اطلاعات بترسیم و از آن فاصله بگیریم. “دهکده جهانی واقعیت پیدا خواهد کرد، چه بخواهیم و چه نخواهیم”. از آن­سو، بنیاد نظم کنونی جهان بر وهم استوار است و تناقضات اساسی در نظام جهانی بورژوایی حاکم است… . پس، “باید در رو به رو شدن با واقعیت، به اندازه کافی جرئت و شجاعت داشت”.

آوینی می­گوید: ایرانِ جشن هنر، ایران دایی­جان ناپلئون ناگهان به ایران متمایزی تبدیل شد که هیچ­کس منتظرش نبود. “… عجیب اینجاست. مردم چیزی می خواستند که هرگز با عقل حاکم بر دنیای جدید جور در نمی آمد: حکومت اسلامی. نمونه ای هم که برای این حکومت سراغ داشتند به سیزده قرن پیش باز می گشت. مردم ایران این «پیام» را از کدام رادیو و تلویزیون، فیلم و یا تئاتری گرفته بودند؟” در این پرسش دانایی­ای نهفته است که ما از آن فعلاً بی­بهره­ایم.

دراین­حال، انتقاد این است که چرا ما و همگان از این آگاهی شگرف خود، از این رخداد کبیر، رخداد رخدادها، راحت رد می­شویم؟ اگر فعلاً بخاطر اولویت نیازهای درجه اول، نمی­شود نظریه­پردازی کنیم، چرا نباید ادبیات حیرت و محو-عظمت-­بودگی را در جهان و ایران پخش نکنیم؟ همین، مقدمه شکل­گیری تدریجی نظریه انقلاب ۵۷ است؛ نظریه آتشفشان تاریخ ایران، که ما فقط ضرورتِ وقوف و تجهیزِ بدان را درک می­کنیم و فعلاً هیچ چیز دیگری از آن نمی­دانیم یا درست­تر، تصور پرورده­ای از آن نداریم.

و در انتها، یک نقد کوچک

و در انتها جسارت می­ورزم و یک نقد سرسری بر اندیشه آوینی صورت می­دهم. آوینی می­گوید: “واقعه ای نظیر این [انقلاب اسلامی] باز هم در هر نقطه دیگری از جهان می تواند روی دهد”. بنظرم چنین نیست. البته بنظر، افکار او به چنین نتیجه­ای نمی­انجامد و حتی خلاف آن چیزی است که او گفته است. انقلاب اسلامی البته گسترش می­یابد، ممکن است حتی به نحوی تکثیر هم بشود؛ یعنی خود را درجای دیگری مثلاً لبنان یا نیجریه، بازتولید کند. اما امکان نداشت و ندارد که انقلابی نظیر انقلاب اسلامی “ایران” در جای دیگری از جهان اسلام هم می­توانست روی دهد. زیرا انقلاب اسلامی، انقلابی برخاسته از ایران برای جهان بود و بنابراین عنصر ایرانیت در این انقلاب نمی­تواند عنصری قابل تقلیل­یافتن باشد. این انقلاب ریشه­ای در جهان ایرانی داشت که در هیچ کشور اسلامی دیده نمی­شود و آن اندیشه تاریخی امامت است که ما تاکنون به اشتباه آن را آیین شهریاری می­انگاشته­ایم، اندیشه رهبری مرجعیت­گونه بر افراد آزاد. یک امامت متکی بر یک قرارداد آزاد بین جانشین امام و فرد متفرد ایرانی، هیچ­گاه نمی­تواند باز هم در هر نقطه دیگری از جهان روی دهد.