جستجوی حکمت اجتماعی در شاهنامه

درسگفتار «جستجوی حکمت اجتماعی در شاهنامه» با محوریت داستان «کین سیاوش» به پاس حماسه‌ی سوگ سردار قاسم سلیمانی، یکشنبه ۱۵ دی‌ماه ۱۳۹۸ در سرای آوینی پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی برگزار گردید.

هیچ ملتی امروز در کره زمین نمی‌تواند به جهت عرضه چنین مردانی و چنین لحظاتی هماوردی ما را بکند

در ابتدای این محفل سیدحسین شهرستانی گفت: اکنون بهتر است زبان در برابر خون سکوت کند. به قول شاعر معاصر: سکوت می‌کنم اینجا ز شرم مرثیه‌خوانی/ که شاعران بت لفظ‌اند، ای خدای معانی
منتهی ما در مقام پرستش بت لفظ هنوز باقی هستیم. و در صورت الفاظ می‌توانیم حقیقتی را که گشوده می‌شود و دیده می‌شود، به زبان آورده درباره آن گفتگو کرده و آن را تداوم دهیم. ما تنها ملتی هستیم که در چنین روزگاری می‌توانیم چنان تجربه‌های بزرگ ملی را داشته باشیم. هیچ ملتی امروز در کره زمین نمی‌تواند به جهت عرضه چنین مردانی و چنین لحظاتی هماوردی ما را بکند. با اینکه از بسیاری جهات ما از تاریخ جهان عقب هستیم ولی بزرگ‌مردانی پرورش داده‌ایم، که سال‌های سال است که دیگر نظیر آن‌ها در تاریخ جهان زاده نشده‌اند. و از این‌روی، تاریخ جهان سال‌های سال از تاریخ ما عقب افتاده است.
او همچنین ادامه داد: حاج قاسم سلیمانی را جهان به عنوان استراتژیست سیاسی می‌شناسند و این زمان می‌برد که متوجه رندیِ عمق وجود، فتوت جان و شعری شوند که سراسر وجود ایشان را فراگرفته‌است. و ما بسیار ناتوانیم برای توضیح این حقیقت برای جهان. چون زبان جهانی کلمات و لغاتی شایسته این درک ندارد.

فرهنگ والا از دل جنگ شجاعانه شکل می‌گیرد

در ادامه فاطمه دلاوری، با اشاره به کتاب نقد سوم کانت، گفت: نقد سوم، نقد قوه حکم است که از سه بخش تحلیل امر زیبا، تحلیل امر والا و غایت‌شناسی تشکیل شده‌است. در تحلیل امر والا، کانت می‌گوید: «کسی که بترسد به هیچ وجه نمی‌تواند درباره امر والا در طبیعت داوری کند، همانطور که کسی که اسیر امیال و ذائقه باشد نمی‌تواند درباره زیبا داوری کند». البته باید توجه داشت که کانت کسی است که، مدرنیته را به لحاظ فلسفی پایه‌ریزی می‌کند، او با این فضا ترس را مانع تجربه امر والا می‌داند، و ضمن تاکید بر والایی طبیعت، خشوع را مطرح می‌کند که ما دربرابر امر والا دچار ترس نمی‌شویم بلکه دچار خشوع می‌شویم. برخلاف «نقد یک» که خدا را یک راز دست‌نیافتنی معرفی می‌کند در «نقد سه» خدا را به عنوان امر والا دوباره اثبات می‌کند و خدا امری است که ما در مقابل آن به عنوان ذات طبیعت خشوع می‎کنیم. و از اینجا وارد بحث جنگ و مرد جنگجو می‌شود.
دلاوری با نقل بخشی از کتاب نقدقوه حکم ادامه داد: مردی که وحشت نمی‌کند، نمی‌ترسد و بنابراین به خطر تسلیم نمی‌شود، بلکه با قصد کامل و باقدرت به مصاف آن می‌رود. حتی در متمدن‌ترین کشورها نیز این احترام ویژه به مرد جنگاور باقی است. گرچه فقط با این تفاوت که باید تمام فضائل مسالمت‌آمیز نظیر ملایمت، همدردی و حتی مواظبت از شخص خویش را بروز دهد. زیرا حتی به وسیله همین‌هاست که تسلیم‌ناپذیری ذهن او به خطر شناخته می‌شود. می‌توان هرقدر که بخواهیم در باب اینکه در مقایسه میان مرد سیاست و مرد جنگ، کدام یک درخور احترام بیشتری است مجادله کنیم. اما حکم زیبایی‌شناسی به سود دومی رای می‌دهد. خود جنگ وقتی با نظم و احترامی مقدس به حقوق شهروندان هدایت شود، چیزی والا در خود دارد و منش مردمانی که جنگ را بدین شیوه هدایت می‌کنند، به همان نسبت که خطراتی که در معرض آن قرار می‌گیرند و باشجاعت در برابر آن رفتار می‌کنند، بیشتر باشد، والاتر می‌کند. برعکس یک صلح طولانی عموما اسباب غلبه روحیه سوداگرانه و همراه با آن خودپرستی زبونانه، بزدلی و نرم‌خویی می‌شود و منش مردمان را به خواری می‌کشاند.
دلاوری تصریح کرد: در ادامه متن، کانت از سجده بحث می‌کند که تنها حرکتی است که در برابر امر ایده والا می‌توان انجام داد. این بحث تحت عنوان «خدایگان و بنده» در کتاب پدیدارشناسی هگل نیز اینگونه ادامه می‌یابد که؛ انسانیت انسان جایی به تمامه تحقق می‌یابد که خودش را به خطر بیندازد و مهمترین خواسته نفسانیش که صیانت از نفس وجان است را به خاطر امر والا به خطر بیندازد. از منظر کانت وقتی از این معرکه دور می‌‌شوی خودپرستی و امیال و لذات بسیار حقیرتر جامعه را به پستی سوق می‌دهد وحتی جنگ را یکی از مهمترین عناصر تشکیل دهنده فرهنگ می‌داند. به معنای دیگر؛ فرهنگ والا از دل جنگ شجاعانه شکل می‌گیرد و اگر تمدن ها را بررسی کنید این را می‌بینید که روحیه سلحشوری با فرهنگ والا، مقاوم و حماسی گره می‌خورد.

همانطور که جنگ قوام فرهنگ است، فرهنگ نیز قوام جنگ می‌باشد

سیدحسین شهرستانی در ادامه گفت: ادبیات فارسی به ما کمک می کند بجنگیم. همانطور که جنگ قوام فرهنگ است، فرهنگ نیز قوام جنگ می‌باشد. کسی می‌تواند بجنگد که زبانی و حرفی داشته باشد. جنگ نه به معنای شورش کور و تهاجم آنی،جنگ به مثابه آیین مبتنی به یک پشتوانه فرهنگی غنی است. ما قدرتمند هستیم چون برای سرتاسر این لحظات حرفی، بیتی و شعری داریم.
وی ضمن اشاره به متنی از سید رضا شهرستانی که «ما برای این روز تربیت شده بودیم و نمی‌دانستیم. من از جمعه هزاران شعر در ذهنم می‌گذرد. انگار حکیم طوس، عطار، مولانا، سعدی، حافظ، جامی، صائب، شهریار، بهار، پروین، ابتهاج و اخوان همه ما را به این روز فراخوانده بودند» افزود: در اتمسفر جهان مدرن کسی که می‌میرد، سکوت می‌کنند چون سخنی درباره مرگ نیست و مرگ برهوت است. ولی ما با مرگ زبان باز می‌کنیم و درباره مرگ و در لحظه مرگ حرف‌ها داریم. از این روی است که تداوم می‌یابیم. این نسبت ما با مرگ دو وجه دارد؛ از وجهی جنبه شیعی ما صدها سال است که با مرگ، شهادت و مردن داستان‌ها دارد. و از وجه ملی، هزاران سال است که داستان‌ها و قصه‌هایی داریم که به زبان می‌آید. این قصه‌ها خوانده شده، تکرار شده و شخصیت‌ها از پس قصه‌ها بازیابی شده، احضار می‌شوند، به سخن درآمده، میدان را پر می‌کنند و سکوت را می‌شکنند.
به طور مشخص، سردار سلیمانی در کوره جنگ هشت ساله‌ی معنی‌دار و افق گشا پرورده شده است و ظرفی بود که سرشار و سرریز شده بود، عطری بود که نمی‌توانست در محدود آن جسم باقی بماند. بو بخشی از حقیقت است که در جسم باقی نمی‌ماند و همان روح است و نسیم است. در واقع چیزی معطر است که سرشار و وجودش مملو باشد و امکان قرار در مرزهایش را تحمل نکند.

سردار سلیمانی آن چهره‌ای است که آینده جهان بوده و جهان گذشته او است

مدیر گروه حکمتِ هنر پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی ادامه داد: ما از جهات مختلفی بحران داریم ولی از جهت دیگری حرفی و سخنی داریم که جهان نمی‌تواند آن را بشنود. به معنایی ما درگیر تجربه ناهمزمانی هستیم؛ از سویی آینده جهان هستیم و از سوی دیگر گذشته جهان.سردار سلیمانی آن چهره است که آینده جهان بوده و جهان گذشته او است. او هم به جهت سمبلیک و هم به جهت شخصی از ظرف زمین و زمان ما عبور کرده بود. و این شکوه و بزرگی به صورت مستقیم متاثر از تاریخ فرهنگی (تاریخ شیعه و تاریخ ایران) است و یکمرتبه حاصل نشده.
او ضمن اشاره به تعبیر عشق فعال و منفعل از سید حسن شهرستانی گفت: شهید سلیمانی این مفاهیم را درک می‌کرد و به صورت مستقیم وارث حافظ و مولانا و فردوسی و از سوی دیگر فرهنگ شیعی و سید الشهدا بود. او خود محقق شده پهلوان فردوسی و رند بلاکش حافظ، انسان کامل سبک خراسانی و انسان کامل سبک عراقی بود. انسانی که در بوته شعر فارسی پرورش پیدا کرده. من از بحث حماسه عاشورا می گذرم به جهت آشنایی همه و به فراخور جلسه بیشتر و به وجه فرهنگ و ادبیات فارسی می‌پردازم که در پرده و پوشش قرار دارد. البته کل تاریخ، ادبیات و سنت ادبی ما همه در زلف رسول‌الله و آل رسول‌الله گره خورده و بارور شدن این فرهنگ در گرو سنت دینی ماست.

جهان‌پهلوان لقبی پسندیده برای سردار سلیمانی است

شهرستانی در تبیین نسبت شهادت سردار سلیمانی و شاهنامه تصریح کرد: مسئله چند وجه است؛ مسئله اول بحث پهلوانی است. پهلوان در شاهنامه «نظامی» است نه صرفا جنگاور، مرد خرد و سیاست و توکل و توحید است. از این حیث ما این لقب را برای ستودن امثال سلیمانی می‌پسندیم. به طور مشخص سیاوش ویژگی دارد که با این شهید بزرگوار هم افق بوده و آن حب و محبوبیت است. سیاوش درعین کمال و قدرت و جلال، جمال و زیبایی دارد. و در مفهوم کانتی جمع بین زیبایی و والایی است. دلبری و دلربایی در شخصیت سردار سلیمانی با سیاوش بسیار آمیخته است. کسی که دوست و دشمن آن را می دیدند و عاشق آن می شدند.
این تصادم و اتحاد کمتر احتمال وقوع دارد.محبوبیت این بزرگوار نتیجه پروپاگاندای رسانه‌ای ساختارهای داخلی نبود. چنانچه بخواهند کاریزما را به جانشین منتقل کنند ولی این کاریزما قابل انتقال به غیر نیست شاید تجزیه شود همچون به داستان جمشید در شاهنامه که فرهمندترین پادشاه ایرانی است. روایت اسطوره‌ای این است که جمشید وقتی مشرک شد و تکبر ورزید. «فر» او به صورت سه مرغ پرواز کرند یکی بر فریدون، دیگری بر گرشاسب و سومی نیز بر کیخسرو داده‌شد. ایشان در زمان حیایتشان به اندازه همه شهدای قهرمان ملی ارزش و اعتبار داشته و موج تبلیغاتی سوار بر این محبوبیت شد و چه بسا آن را مصرف کرد. عشق و شباب و رندی مجموعه مراد است/چون جمع شد معانی گوی بیان توان زد (حافظ)
او همچنین ادامه داد: حسنت به اتفاق ملاحت جهان گرفت/ آری به اتفاق جهان میتوان گرفت (حافظ)
وقتی جوانمردی، عاشق صفتی و رندی باهم جمع می شوند، در این وحدت اضداد و سنتز، در این لحظه تاریخ، شخصیتی زاده می‌شود که قابل بازتولید نیست. این شخصیت آمدنی است و ساختنی نیست. ملت ها باید لحظه‌هایی که این اتفاق همچون بخت و همایی به آن‌ها را روی می‌کند را قدر بدانند. و فرهنگ ملی را از حضور این افراد غنی و سرشار کنند و تاریخ ملی را در محضر آنها بازیابی کنند. آنها معیار، منات و دادگاه تاریخ هستند.
این عیار مهر و کین و مرد و نامرد است
بی عیار و شعر محض خوب و خالی نیست
انَّ لِرَبِّکُمْ فی ایامِ دَهْرِکُمْ نَفَحاتٌ فَتَعَرَّضُوا لَها (رسول‌الله (ص) ) این نسیم الهی است که یک شخصیتی ظاهر شود و داستانی خلق کند با آغاز قدرتمند، تداوم شور انگیز و با پایان زیبا، قاطع و سریع. این داستان داستانی است که باید در طول سال‌ها نقل و درک شود. البته ما زمانی از این داستان بهره می‌بریم که رجوع کنیم به سنت فرهنگی‌مان و آن را در کلان‌ترین و قدرتمندترین شکل ممکن روایت کنیم که در وجدان جمعی ذخیره شود. و موجب پالایش و پیرایش فرهنگ و گشایش راه آینده تاریخ شود.
شهرستانی همچنین افزود: از دیگر ویژگی سردار شهید، دیدگاه گسترده و به دور از مرزبندی‌های تنگ بود که از نگاه وحدت‌گرا، جهانی و شخصیت جامع وی برمی‌خواست. خط‌کشی او با خط کشی‌های متعارف داخلی متفاوت بود. از افق و منظر دیگری معادلات را نگاه می‌کرد. از افقی که او می‌دید تعارضات داخلی بی‌مقدار بود. و این آغوش باز در تداوم شخصیت او به شدت مورد نیاز است.
در شاهنامه هم این ویژگی را سیاوش دارد. او حتی هواخواه دشمنان هم هست. البته تفاوت داستان سیاوش با داستان امروز ما این است که ما به مرحله‌ای نرسیدیم که پهلوان کوچ کند. علت کوچ سیاوش نیز پیمانی بود که با هم مرز و همسایه خودش بسته بود و پیمان شکنی نکرد. سلیمانی نیز برای کشورهای همجوار فداکارانه جنگید و از این‌روی توانست عمق راهبردی ما را در منطقه فراهم کند.
شهرستانی در الساق مفهوم جهان پهلوان به سردار سلیمانی گفت: جهان پهلوان کسی است که مرزبان ایران است اما آرمان، ایده، اندیشه و طبیعتش فراسوی مرزهاست. چناچنچه در شاهنامه رستم، سیاوش و کیخسرو این ویژگی را دارند. در این تعبیر مراقبت از مرز ایران به معنای مراقبت از انسان و جهان است. چون ایران قلب جهان است و رستم در عین مرزبان بودن، شخصیتی فرامرزی است. مادرش از سرزمین دیگر است و پدرش از ایران او محصول آمیزش مرزها و یگانه شدن دوگانه ها است. کسی که مرزبان است در مرز محصور نمی شود همچون قاسم سلیمانی که هدف او گشایش مرز بود. او همزمان افق ملی، شیعی، اسلامی و جهانی را به وحدت رساند.به عبارتی چهار سطح از ایده و کنش را به وحدت رساند که هرکدام از این افق‌ها مبنای سیاست و ارزش‌هایی متفاوتی هستند؛ سیاست ملی، سیاست شیعی(دفاع از حرم)، سیاست اسلامی (امت واحده و بحث قدس) مسئله انسانی (دفاع از انسانیت) و بحث هژمونی آمریکا که مسئله جهانی است. این سطوح نه تنها درگرو یکدیگر نیستند بلکه جمع میان آنها آسان نیست. و این حاصل تدبیر بلندمدت و سیاستمداری ناظر به آینده‌ای است که صرفا در جنگاوری خلاصه نمی‌شود.
وقتی قاسم سلیمانی ایرانی ها را سپر بلا قرار می‌داد، دیگر ورود هژمونیک ایران مطرح نیست. بلکه او طرحی از امپراتوری را مبتنی بر وحدت فرهنگی و تعامل عرضه می‌کرد که متفاوت بود از شکلی که امریکایی‌ها ارائه می‌دهند.مسئله اصلی این بود که ایشان با تک تک قبائل عشایر نیروها و مردم منطقه؛ حرف می زد، همدلی، رفاقت و صمیمت داشت که این شکل خاصی از هژمونی و بسط قدرت ملی است که البته مخاطراتی هم به همراه دارد. در واقع الگویی فرماندهی و سیاست‌ورزی است که قابل اقتباس است و باید توضیح علمی داده شود.

سوگ از مسیر کین یا انتقام به رزم یا حماسه بدل می‌شودو کین نقطه انتقال از سوگ به حماسه است

او در تبیین بخش دوم بحث ادامه داد: مسئله دوم واقعه شهادت و پس از واقعه، یا به تعبیر دکتر شریعتی؛ شهادت و پس از شهادت است. که در این بحث هم تشیع و هم تاریخ و اسطوره‌ی ما راه روشنی را فراهم کرده است. سیاوش هرکجا که می‌رود ملکه مهری با خود به همراه دارد و در سرزمین غربت به ناحق و به مظلومیت خون او ریخته می‌شود. خون سیاوش ویژگی همسان خون سیدالشهدا دارد؛ خون جوشان مظلوم که در درون خودش فراخوان و دعوتی برای انتقام دارد. و نحوه کشته شدن هم مشابه سیدالشهدا سر او بریده می‌شود. از خون سیاوش گیاهی می‌روید با نام پرسیاوشان که نماد جوشش و دوام خون و بی‌مرگی این حیات است.
در شاهنامه بعد از این، داستان کین سیاوش روایت می‌شود. «کین» امروزه در ادبیات به عنوان یک مفهوم مذموم و خُلق فردی درک می‌شود. در حالی که کین نه مفهومی صرفا فردی و نه صرفا اخلاقی است.کین یعنی خشم و مشخصا در برابر مهر قرار می‌گیرد. مشابه اصطلاح حب و بغض. در فلسفه انسان‌شناسی مهرو کین همان دفع و جذب مرحله نباتی و شهوت و غضب حیوانی است که استعلای انسانی پیدا کرده است. اراده انسانی دوجهت دارد جهت مثبت و منفی،جهت مثبت مهر و جهت منفی خشم است و این دو از شروط انسانیت به شمار می‌آیند. که بوعلی در نمط هشتم اشارات و همچنین ارسطو همین بحث را مطرح می‌کنند.
بنابراین کین سیاوش همان انتقام جویی سیاوش است؛ وقتی خبر مرگ سیاوش به ایران می‌رسد، ایران به کین سیاوش برمی‌خیزد و با توران رزمی را آغاز می‌کند. یعنی این سوگ از مسیر کین یا انتقام به رزم یا حماسه بدل می‌شود. و کین نقطه انتقال از سوگ به حماسه است. البته کاووس شاه از این اتفاق ناراحت است ولی همه او را مقصر این دانسته و این پایان کار کاووس‌شاه می‌شود. قبل از مرگش فر او دور شده و دیگر پادشاه نیست.
چو آگاهی آمد به کاووس شاه/ که شد روزگار سیاوش تباه…
شهرستانی ضمن بازخوانی اشعار داستان «کین سیاوش» افزود:
….سپه سربه سر بر در پیلتن/ ز کشمیر و کاول شدند انجمن….
این اشعار پیوندهای منطقه‌ای ما را نشان می‌دهد. طالبان و افغانستان نشانه‌های تاریخی هستند و پایگاه منطقه‌ای ما شاهنامه است. رستم داماد کابل است و کابل عروس ایران است.
….چو در بزم بودی بهاران بودی/ به رزم افسر نامداران بدی…
بزم و رزم شاهنامه همان زیبایی و والایی و جمع صلح و جنگ است. که در سلیمانی نیز این جنگ در خدمت صلح، مدبرانه و عاقلانه بود.
…همه جنگ با چشم گریان کنم / جهان چون دل خویش بریان کنم….
پیوند سوگ و حماسه اینجاست. و اگر کینه خُرد به شمار آید امر والا از دست می‌رود. فرهنگ، والایی خودش را از دست می‌دهد و هویت ملی غرورش را از فدا می‌کند.
…ز دل‌ها همه ترس بیرون کنید/ زمین را ز خون رود جیحون کنید…
وقتی سیاوش چنین کشته شد دیگر چیزی برای از دست دادن نیست. به استثنای رهبری محبوب‌ترین شخصیت ما را شهید کردند، معادله و موازنه در کار است و دیوانه‌وار کاری نمی‌کنیم ولی معامله‌ای در کار نیست.در شاهنامه نیز پایان این داستان فتوح ایران آغاز می‌شود و عقل و خرد در بزرگی و بزرگ مردی است.
…و گر همچنانم برد بسته چنگ/ نهادن به گردن یکی پالهنگ…
وقت وقت جنگ است، آغاز این جنگ انتخاب ما نبوده، ما ضرورتا در این وضعیت قرار گرفتیم ولی باید مسئولیت آن را به عهده بگیریم.
شهرستانی پس از مرور ابیات شاهنامه بحث را در دو محور اصلی دسته‌بندی کرده و افزود: یک محور شخصیت سیاوش، رستم و به معنای عام پهلوان در شاهنامه و به طور مشخص شخصیت جهان پهلوان است که این مفهوم هم ملی است و هم جهانی از مرز و فراتر از مرز و یا به عبارتی حق و حقیقت و امر مطلق دفاع می کند. جمع زیبایی و والایی ، مهر وکین، جنگ و سیاست و بزم و رزم است
و محور دوم واقعه و پس از واقعه. که پس از واقعه در شاهنامه جریان بزرگ آغاز می‌شود. همچنین یادکرد پس از واقعه حائز اهمیت است که در داستان «زواره» فردوسی به ذکر و یادکرد خون و شهادت اشاره دارد. در این برهه نیز مسئله زبان فارسی مطرح می‌شود. مهمترین سنگر ما در برابر نظام جهانی زبان فارسی است. ابومهدی المهندس نیز اشاره داشتند که زبان فارسی زبان انقلاب است. ما به جهت زبان فارسی است که می‌توانیم بایستیم و دوام بیاوریم زیرا اهل اشارت و بشارت هستیم کسی که اشارت بفهمد اهل بشارت است و ما مصائب را از مسیر ایهام و اعجاز زبانی تحمل می‌کنیم. این امر انسان را منعطف کرده و برفراز زبان و واقعه قرا ر می‌دهد. زبان، شعر و استعاره این خلاء‌ها و گسل‌ها را پر می‌کند و امکان یادآوری فراهم می‌شود.
او در پایان نیز گفت: وقتی مسئله حیثیتی می‌شود ماجرای ما و آمریکا و شخص ترامپ است. مفهوم قدرت و انتقام تشخص پیدا می‌کند. در واقع مفاهیم تشخص می‌یابند. البته این هدفی عقلانی و استراتژیک است. در واقع عقلانیت حکم می‌کند که کسی که در سیاست امریکایی چنین نسخه‌ای بپیچد نباید موفق بشود در انتخابات بعدی و باید شکست بخورد. جناب سهروردی مفرمایند لولاکم ما عرفنا الهوی / و لولا الهوی ما عرفناکم اگر شما نبودید ما عشق را نمی‌شناختیم و اگر عشق نبود شما را نمی‌شناختیم. مسئله تشخص حقیقت است ما توحید را با علی می‌شناسیم. انسانیت و ولایت را با علی می‌شناسیم.
کین در شاهنامه یک برنامه جنگ است و یک دوره تاریخی است. یک واقعه، لحظه و رخداد نیست بلکه داستانی دارد و تدوام می‌یابد و یک دوره تاریخی دارد که مناسبات جدیدی براین وضعیت غلبه پیدا می کند که برای این مناسبات باید برنامه داشت و گریز و گزیری از آن نیست. این مسئله نباید به یک مسئله مقطعی و هیجانی تبدیل شود که بلکه مسئله بلندمدت ملی و عقلانی است و البته فرصتی است که امکان نشان دادن مردی، والایی و بسط امکانات تاریخی در ژرفا و گستره را برای ملت‌ها فراهم می‌کند. هم به زیبایی و والایی نیاز داریم هم به نفت، نون، آب و برق و این دو در گرو یکدیگر هستند. ملتی که عزت و والایی و زیبایی ندارد گدا و گرسنه خواهد بود.

همچنین در پایان این محفل سید رضا شهرستانی شعر «خوان هشتم» مهدی اخوان ثالث را در بازخوانی کرد.
یادم آمد ، هان…