چهاردهمین محفل عصرنشینی هنر و اندیشه دیدار

چهاردهمین محفل عصرنشینی هنر و اندیشه دیدار با موضوع نمایش و  تحلیل فیلم «جوکر»  و با حضور سیدحسین شهرستانی، محمدصادق باطنی و کمیل سوهانی، روز دوشنبه ۱۸ آذرماه ۱۳۹۸ در پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی، برگزار گردید.

در ابتدای این نشست، دکتر باطنی نقد فیلم جوکر را با اشاره به عقبه کارگردان این فیلم یعنی «تاد فیلیپس» آغاز کردند و گفت: «تادفیلیپس» فیلم‌های فاخری نساخته است و فاخرترین فیلم او «a star is born» است.  این فیلم که روایتی از زندگی لیدی گاگا بود، نسبتا دیده شد. اما آنچه در آثار این کارگردان و به طور مشخص در جوکر نیز دیده می‌شود، غافلگیری است.

باطنی همچنین افزود: با وجود اینکه این فیلم دارای محدودیت سنی است، پرفروش‌ترین فیلم تاریخ دنیا است. بودجه تولید آن حدود ۵۵ الی ۷۰ میلیون دلار تخمین زده شده و تا این لحظه به فروش حدود یک میلیارد و نیم میلیون دلاری دست یافته‌است. در صورتی که حداقل بودجه ساخت آثار کمیک استریپ حدود ۱۰۰ میلیون دلار است. این فیلم ضمن الهام گیری از «راننده تاکسی» و «سلطان کمدی» از آثار مارتین اسکورسیزی، برمبنای فیلم «شوالیه تاریکی» است و البته اشارتی به فیلم «بتمن آغاز می‌کند» نیز دارد و قرائت جدیدی از جوکر ارائه می‌دهد.

کمیل سوهانی، مجری-کارشناس این نشست ضمن اشاره به «جوکر» بودن یا به معنایی سرگرم کننده بودن به عنوان بارزترین ویژگی شخصیت جوکر، در درجه دوم بیماری روانی را به عنوان دیگر ویژگی برجسته این شخصیت معرفی کرد که برآمده از یک تاریخ و سنت است و منجر به ساخت جوکرها می‌شود. وی با پرسش از سید حسین شهرستانی درباره تاریخ و سنتی که منجر به شکل‌گیری این شخصیت شده، گفتگو را ادامه داد.

سیدحسین شهرستانی ضمن اشاره به اهمیت جوکر برای جهان و منطقه ما گفت: این میزان اهمیت فقط مختص کشور ایران نیست بلکه کشورهای مجاور ما نیز از دیدن این فیلم احساساتی شده اند. از نظر ویژگی‌های فیلم‌سازی، من فیلم را آن‌چنان جدی نمی‌دانم. فیلم به شدت سوار بر تکنیک‌های تحریک کننده عاطفی است، از موسیقی تا تصویر، اسلوموشن و… که همه این مقولات در خدمت یک نوع تحریک احساسی-هیجانی از ناحیه صاحب خشم است. مسئله اصلی این است که سینما گویی از روز آغاز، با روانکاوی و کشف ناخودآگاه یک عقد اخوت با فروید بسته است. تمام مسئله فیلم مسئله رانه‌ها یا سائق‌های روانکاوانه و غریضی است که طرح فروید از سائق شهوت یا زندگی به سائق خشم یا مرگ تبدیل می شود.

همچنین وی افزود: عصر جدید ، عصر زندگی و خوش‌آمد گویی به زندگی است عصری که در آن رسانه‌ها به ما می‌گویند: زنده‌ایم و خوش به حالمان که زنده‌ایم! زندگی یعنی شاد بودن و غنیمت دانستن وقت. این ایماژ از زندگی و زیستن و خوش‌باشی در زندگی را تلویزیون یا به عبارتی«موری فرانکلین» تولید کرده است. در واقع فیلم نشان می‌دهد که در ورای چهره خندان، سرگرم کننده و لبخند سرخ جوکر، وحشت خون آلود و خشم مرگ آسا وجود دارد. در تمام فیلم این مطلب بیان می‌شود که زندگی یک شوخی خشن و تلخ است و جامعه از مسیر رسانه، یک واقعیت را به مثابه یک امر به هنجار، به نام زندگی به ما عرضه می‌کند. که این دروغی بیش نیست! و در لحظه افشای این دروغ، هیچ گریزی جز «جنایت» وجود ندارد.

بنابراین؛ در این فیلم یک نوع روانکاوی اجتماعی و یا جامعه‌شناسی روانکاوانه مستتر است که ترکیبی از ایده «فروید» و «فوکو» می‌باشد. قرار دادن آن روانِ انسانی و آن روانِ ملول از تمدن در طرح فروید در بستر مناسبات قدرت فوکویی است و تنها راه گریز از مخمصه را در لحظه‌ای که هیچ نقطه شکوفایی‌ای برای سوژه وجود ندارد، جنایت معرفی می‌کند. و این خبر هولناکی است.

او ضمن تاکید بر مسئله دیده شدن در فیلم جوکر گفت: مسئله بودن در دوران تلویزیون چیزی نیست جز دیده شدن. در این دوران امکان اندیشدن از دست رفته و امکان بودن دکارتی که برای سوژه باقی می‌ماند انهدام و نفی نظم یا همان جنایت است. و این موضوع در صحنه خنده خون‌آلود جوکر که تلخ و ترسناک است به خوبی نشان داده می‌شود.

سوهانی نیز در تغییر مسیر گفتگو با اشاره به روند هالیوود در روایتگری آینده و اشاره به منجی در این بازنمایی، جایگاه جوکر را در این طیف گسترده قهرمان‌های خوب و بد مورد سوال قرار داد.

باطنی در پاسخ به این پرسش گفت: در سال‌های اخیر، به طرز محسوسی در نظام چیدمان قهرمان‌ها، ابر قهرمان‌ها و ضد قهرمان‌های سینمای آمریکا، تغییراتی به وجود آمده است. زمانی بود که سوپرمن یک سوپرمن به معنای واقعی بود، شخصی که کامل بود، نیروهای آسمانی داشت، مثبت بود و با جنس نور در فضای لیبرالیسم، مقدس در نظر گرفته می‌شد. اما اخیرا شاهد آن هستیم که داستان‌ها از زبان ضدقهرمان‌ها و افراد شرور، بازنویسی می‌شود، گویی پذیرفته‌ایم که منجی ها از جنس «شیطان» هستند و فرمول نجات در آخر الزمان عوض شده و کلید واژه «مانستر» پرتکرار گشته است. در واقع آمریکا به این نتیجه رسیده است که برای مبارزه با سیاهی‌های دنیا باید هیولاهایی از جنس خودشان خلق کند.

 او با اشاره به به فیلم‌هایی چون «دراکولا»، «مالفیسنت»، «بازی تقلید» و …گفت: به نظر می رسد تا دیروز نجات به دست بت‌من بود ولی امروز راه‌حلِ برون رفت از مشکلات به دست جوکر است و زاویه دید جدیدی ارائه می‌شود. تصویری که از جوکر ارائه می‌شود شرور نیست بلکه قربانی است.

سید حسین شهرستانی در پاسخ به این سوال که آیا جوکر منجی شرور است و این منجی قرار است ما را از چه شرایطی نجات دهد، گفت:

اولا، این فیلم در مورد آینده نیست و این، وضع تراژیکی را ایجاد می‌کند که وضع موجود چیزی نیست جز ادامه گذشته، یعنی همان دوره‌ای که صنعت فرهنگ شکل گرفته و سرمایه داری، استقرار پیدا کرده است و مناسبات بین رسانه و قدرت و سیاست و اقتصاد به تمامیت خودش رسیده است و آن همان لحظه «عصر جدید چاپلین» است که در سینما تماشا می‌کنند.

دوم اینکه، تنها نقطه‌ای که در آن آزادی ممکن است، لحظه جنایت می‌باشد. اساسا این فیلم هرگونه نظم را عامل شکل‌گیری این وضعیت اندوه‌بار و سیاه می‌داند و پیشنهادی برای جایگزینی این نظم ارائه نمی‌دهد. در واقع این فیلم بی‌آینده است و مسئله یک دوره زمانی کور است که ما در آن گرفتار شده‌ایم و هیچ امید و آرزویی در این فیلم جز انتقام و بروز خشم نسبت به آن چیزی که او را نادیده گرفته‌است و کتک زده است، وجود ندارد.

وی تاکید می کند که جریانی در کار نیست! خشم هیچ مضمونی ندارد و یک جهت کور محض است که در آن لحظه جنایت، سیاسی شده و جنایت در مترو تبدیل به یک جنبش سیاسی می شود. فیلم در لحظه ای که جنایت را سیاسی می‌کند در واقع سیاست را عقیم و بی معنا می‌کند.

در این فیلم با یک جنبش کور بدون آینده، بدون معنا و حتی بدون هیچ گذشته‌ای روبرو هستیم که بدون توضیح از یک کنش فردی تبدیل به یک انقلاب و جنبش شده است. بنابراین فیلم در لحظه‌ای که جنایت را سیاسی می‌کند، سیاست را بی‌معنا و عقیم می‌کند. جوکر گرچه از اعتراض معنازدایی می‌کند اما قدرت اصلی‌اش این است که به این شورش کور چهره و صورت می‌بخشد. جوکر در این فیلم به محض تحقق آرزوی دیده شدن، تبدیل به ابژه می‌شود. و دقیقا فیلم با همین روند «شورش علیه سرمایه‌داری» را به ابژه بدل کرده به دقت ترسیم و تصویر نموده و آن را روان‌کاوی می‌کند.

در ادامه سوهانی با اشاره به اینکه جوکر را چه هیولا بدانیم چه منجی، چون هیچ طرحی برای آینده ندارد نمی‌توان آن را ضد سرمایه داری دانست، از شخصیت‌های مشابه در هالیوود پرسش می‌کند.

در پاسخ به سوالِ مجری، دکتر باطنی با اشاره به کتاب «زندگی در عیش و مردن در خوشی» نوشته «نیل پستمن» و دو پیش‌بینی از آینده و دنیای بعد از ظهور قدرت‌های غرب و شرق  می گوید: در نظام سرمایه داری همه جوکرها بازمی‌گردند و به همان نظام سرمایه‌داری آسیب می‌زنند. ترس از برگشتن جوکرها در نظام سرمایه‌داری دقیقا مصداق کشته شدن ابوبکر بغدادی در عصر امروز است.

وی افزود: جریان کار کن و سرگرم باش، چرخ سیستم را بچرخان و بخند، به نقطه‌ای رسیده‌است که فکر می‌کند درحال ریختن است. این جوکر بی‌نظمی که ما در این فیلم می‌بینیم، همان جوکر شوالیه تاریکی است، در واقع ما با ضدقهرمان‌هایی مواجه هستیم که فقط قائل به برهم زدن نظم مدرن هستند. به دنیای کنونی برگردم، ما در دنیایی هستیم که نماد سرمایه‌داری آن ترامپ است که یک جوکر است. داعش نیز از جنس زامبی‌هایی است که مثل ویروس رشد می‌کنند و هیچ ارزشی بر رفتار آنها حاکم نیست.

باطنی در جمع‌بندی این بخش اضافه کرد: این نظام سرمایه‌داری می‌داند که همین جوکرها و ترامپ‌های بدون هیچ ارزش و آرزویی که مخلوق او هستند، روزی برای این نظام مشکل‌ساز خواهند شد. و این ترس از جوکرها به خوبی در فیلم دیده می‌شود و در دنیای امروز نیز ماجرای استیضاح ترامپ، کشتن ابوبکر بغدادی و… را کلید می‌زند. البته نظام سرمایه‌داری همچون کاری که در بحران دلار انجام داد، برای دور کردن بحران جوکر و تکثیر جوکرها، آن ها را به ایران، عراق و لبنان و… منتقل می‌کند.

در پایان گفتگو دکتر شهرستانی در پاسخ به این پرسش که؛ این فیلم چقدر می تواند بازنمایی امروز منطقه ما باشد؟، گفت: در این فیلم بر اساس امتزاجی از ایده فروید و فوکو چگونگی تبدیل جنون به جنایت را روایت می‌کند و فیلم در همین تلاقی بین جنون و جنایت سیر می کند. اما به شیوه فوکویی رهایی‌بخش نیست و عمدتا در همان روانکاوی اجتماعی باقی مانده است.

شهرستانی در ادامه افزود: این فیلم به ما نشان می‌دهد چه ساختارهایی این نوع خشم و شورش کور شهری را که در طول سال‌های بعد از انقلاب صنعتی رخ داده، تولید می‌کنند و همین مطلب ما را به یاد چند هفته پیش خودمان(حوادث آبان ۹۸) و عراق و کم و بیش لبنان می‌اندازد. در واقع این فیلم از آن جایی، راوی وضعیت ماست که بحران آن، بحران شهرنشینی و مدرنیته بیمار است و این مطلب از اولین لحظه جنایت جوکر در مترو نمایان می شود. زیرا مترو نماد یک موقعیت شهری و اجتماعی از انسان هاست که جامعه نیست و یک ضد جامعه، یک جامعه پریشان، بی نظم و در معرض فروپاشی محض است. اکثر شورش‌ها در مناطق حاشیه ای بوده است و دقیقا وضعیت زیست جوکر نیز یک وضعیت حاشیه‌نشینی، فقر و فلاکت باری است.

نکته قابل توجه بعدی آن است که فیلم برای بیننده فاصله بین جوکر و دلقک‌های مترو را روانکاوی نمی‌کند و توضیح نمی‌دهد چگونه جمع انبوهی نقاب به صورت می‌زنند و با جوکر همذات‌پنداری می‌کنند! در حقیقت این هم ذات‌پنداری را مسئله فقر و نا برابری در ساخت شهری نشان می‌دهد و خود شهر فی نفسه؛ بستر و مادر بحران هاست که در «عصر جدید چاپلین» هم همین طور است. این شهر است که پرورش دهنده، مسئول و آبستن جنایت و جنون است. این جنون در شهر مقدم بر جنایت است، و توسط مکانیزم‌های درمانی درون سیاست و شهر کنترل می‌شود. در واقع جنون به وسیله نظام درمانی به انقیاد عقل درمی‌آید. و در پایان فیلم جنایت‌کار تبدیل به مجنون و دیوانه شده و درمانگر که همان نظام بهداشت و درمان در جامعه است را به عنوان آخرین نفر کشته و از این نظام بیرون می‌رود. در حقیقت جنایت در لحظه ای اتفاق می‌افتد که دیوانه‌ای که محصول شهر است دیگر تن به درمان نمی‌دهد و از مسیر جنایت درمان می‌شود. باید گفت جوکر نماد شکستن هر چیز نرمال و به هنجار است.

در پایان این بحث شهرستانی با اشاره به رویدادهای اخیر در ایران و عراق گفت: این خطر بزرگی‌است که نقاب جوکر در حال حاضر جایگزین جنبش وال‌استریت می‌شود، بدون اینکه هیچ خطری جریان اصلی سرمایه‌داری را تهدید کند، صرفا به کشورهای دیگر منتقل می‌شود. زمینه‌هایی برای شکل‌گیری این رویداد در کشورهای منطقه وجود دارد ولی این شورش کور بی‌چهره است که جوکر می‌تواند به آن‌ها صورت ببخشد و امکان تدوام‌یابی آن را محقق می‌کند.

وی در ادامه با مطرح نمودن شاهد مثال‌هایی از شورش‌های بی‌چهره و بی معنا منطقه تصریح کرد: اگر جوکر به این حوادث معنا ندهد، می تواند حداقل صورت و چهره ببخشد و هم‌زمان هم سیاسی کند و هم می‌تواند سیاست‌زدایی نماید.

بخش دوم این نشست به پرسش حاضران و پاسخ تحلیل‌گران گذشت.

در ابتدا این نقد از سوی یکی از حضار مطرح شد که؛ فیلم جوکر مهم‌تر و ترسناک‌تر از تحلیل‌های فعلی است. جوکر خود ما افراد جامعه است که مولود نظام سرمایه‌داری هستیم. و خشم نشان داده شده خشم نمادین است. در داعش و یا در حوادث آبان ۹۸ این حادثه که بانک را تخریب می‌کنند مسئله اصلی نیست بلکه مسئله منطق بانک‌داری است. این جا خشم نمادین است و جوکر غیر مستقیم قدرت‌نمایی سرمایه‌داری را نشان می‌دهد. چه کنیم جوکر نباشیم و ابژه سرمایه داری نشویم؟

در پاسخ این سوال، باطنی گفت: دلیل مستعد بودن ایران و عراق و منطقه برای بازتکرار شدن جوکر این است که زخمی در این مناطق وجود دارد. در بسیاری از روش‌های مدیریتی ما و عراق، شیوه های نظام سرمایه‌داری دنبال می‌شود. اگر در ایران امکان بازتکرار جوکر وجود دارد به این دلیل است که، در بخش‌های مختلف آموزش و پرورش، بانکداری، رسانه و … ما قدم به قدم مسیر سرمایه‌داری را طی کردیم، فقط روکشی از جمهوری اسلامی هم وجود دارد. بیش از ایران عراق درگیر این بحث است. در واقع ما در مسیر حرکت نظام سرمایه‌داری با آن برخورد کردیم و با چیزی مواجه هستیم که نه نظام سرمایه‌داری است و نه آن تفکری که ما به دنبال آن هستیم. بله جوکر در کشور ما به جهت ندانم کاری‌هایمان ظرفیت بازتعریف دارد.

همچنین در ادامه این گفتگو یکی از حضار گفت: در ظاهر نمی‌توانیم نظام سرمایه‌داری را از بین ببریم اما می‌توانیم جوکرها را کنترل کنیم و جوکر نسازیم! آیا هدف فیلم این نبود که به ما بیاموزد، به خودمان نگاه کنیم و به اطرافیان بیشتر توجه کنیم و کمتر قضاوت کنیم؟

شهرستانی در پاسخ به این سوال گفت: نتیجه اخلاقی شما از هدف فیلم، قابل انتقاد است زیرا درست است که هر جنایت‌کاری زمینه اجتماعی داشته اما جوکر جنایت کار عادی و نرمال نبود. می‌توان به نتایج شما نیز به عنوان ظاهر امر توجه داشت اما جوکر نمی توانست جنایت کار نشود، مسئله شرایط ساختاری بروز جنایت است. چیزی فراسوی این ممکن نیست. زمانی شما می‌توانید از اخلاق صحبت کنید که بحث از امکان و آزادی باشد اما در این فیلم انتخابی در کار نیست. فیلم شما را به اخلاق دعوت نمی‌کند. فیلم از شما می‌خواهد که در چشمان جوکر نگاه کنید و خودتان را تماشا کنید. هر اعتراضی به «جوکریسم»، آشوب و جنایت تبدیل می‌شود.

از دیگر سوالات مطرح شده این بود که؛ صحنه آخر یعنی کشتن روانکاو چه ارتباطی با نظام سرمایه داری دارد؟ آیا می‌توان گفت روانکاو که نوید آینده بهتر را می‌دهد، ابزاری در دست قدرت است؟

شهرستانی در پاسخ گفت: در این فیلم، ایماژ و تصویری از زندگی خلق می‌شود که زندگی فرآورده مدرن است و انسان جدید محکوم به زندگی است. من شما را ارجاع می‌دهم به صائب و داستان خضر. این ارزش شدن صرف زندگی مخلوق دنیای جدید است که زیمل نیز این را توضیح می‌دهد. و این ایدئولوژی زندگی بخشی از ساختار، انقیاد بخش و کنترل کننده ما است که روانکاو و نظام درمان را نیز شامل می‌شود.

در ادامه فرد دیگری از حضار با تایید نظر فرد قبلی که مدعی نتایج اخلاقی برای فیلم بود، گفت: در فیلم جوکر نویسنده و کارگردان در ساحت اخلاق، حرف برای گفتن دارند و در مهمترین سکانس فیلم ابتدایی‌ترین مبانی اخلاق از زبان جوکر گفته می‌شود. کارگردان این خشونت‌ها را حاصل نادیده گرفتن دیگری معرفی می‌کند. و این طرح مباحث اخلاقی با مانستر بودن جوکر در تعارض است.

شهرستانی پاسخ به این نقد را اینگونه آغاز کرد که: نتیجه اخلاقی یکی از نتایج فیلم است ولی فیلم جوکر فراتر از یک نتیجه اخلاقی را منتقل می‌کند. فیلم ساخت نادیده گرفته شدن را نشان می‌دهد، جوکر در جایگاه دکارت ایستاده و علم و اخلاق جدید ارائه می‌دهد. اولا این نادیده شدن فعل اخلاقی نیست و انتخاب فردی نیست بلکه این‌ها نماد سیستم یعنی؛ نماد رسانه و سیاست هستند. دوما تنها راه دیده شدن تخطی از نظم و جنایت است. مسئله دیده شدن است ولی تنها راه‌حل جنایت است.

باطنی نیز در پاسخ به این نقد افزود: جوکر یک مانستر ۸۰-۹۰ ساله در اذهان عمومی است که از داستان‌های «کمیک استریپ» آمریکا شروع شده و بالذات مانستر بوده است. اما در این فیلم جوکر فقط در یک دقیقه پایانی مانستر است. جوکر یک واکنش به سیستم است که هیولا شدن او به طول می‌انجامد. مهم‌ترین دستاورد فیلم، همذات‌پنداری همه با جوکر در سکانس آخر است. این فرضیه را برای منِ مخاطب به اثبات رساند که تنها راه‌حل، در خشونت بدون عقل است.

در ادامه نیز این سوال مطرح می‌شود که ساخت قهرمان از مانسترها یک تناقض است در این تناقض تکلیف هالیوود چیست؟

دکتر باطنی ضمن تاکید بر مانستر شدن قهرمان‌ها و قهرمان شدن مانسترها! گفت: ارسطو در بوطیقا از دو قاعده ثابت داستان نویسی می‌گوید که نقش مثبت و قهرمان هیچ ‌وقت نباید به سمت بدبختی برود و ضدقهرمان هیچ‌گاه نباید به رستگاری برسد. هالیوود در حال حاضر از این قاعده پیروی می‌کند با این تفاوت که  فرد شرور را به جای قهرمان و مثبت می‌نشاند که رستگار و سعادتمند می‌شود.

اخیرا پوستری درباره جنبش‌های عراق منتشر شد که جوکر را در میان تظاهر کنندگان نشان می‌دهد. در واقع، جوکر قهرمان نیست، الهام بخش است، رهبر نیست و دیگران نمی‌دانند که رهبرشان کیست! محصول کارش، جنبش های بدون رهبر است.

شهرستانی در پایان، اینگونه جمع‌بندی کرد که: جوکر در این فیلم گذشته‌اش را می‌کشد و آینده‌ای را هم ترسیم نمی‌کند. در حوزه نظریه اجتماعی، این رویداد که نقاب‌ها جایگزین آدم‌ها می‌شود و همه پشت نقاب‌های تکراری پنهان می‌شوند، وجهی از ماهیت این شورش نشان داده می‌شود که، فردیتی وجود ندارد و جامعه توده‌واری است که در برابر تلویزیون فردیت خودشان را باخته‌اند. بنابراین، فردیت کشته می‌شود. این برآیندی است که از طریق صنعت فرهنگ شکل می‌گیرد و هر اقدامی علیه سیستم، آینده‌ای ندارد.

سوهانی نیز در پایان این نشست گفت: از نظر من جوکر یک اثر فرهنگی است، چون محصول شناخت عمیق یک جامعه از خودش است و بر مبنای این شناخت عمیق از ابزار هنر و رسانه برای شکل دادن به رفتارها استفاده می‌کند. سوالی که ما باید از خودمان بپرسیم این است که؛ ما چقدر خودمان را می‌شناسیم و چقدر فیلم وجود دارد که با شناخت واقعی و عمیق جامعه ما را روایت می‌کند تا با ابزار هنر و رسانه بتواند به رفتارها شکل دهد.

باطنی نیز در جمع‌بندی خود پیش‌بینی ارائه می‌دهد که: جوکر نیز همچون فیلم‌هایی که در زمان پخش ضد نظام سرمایه‌داری بوده و محبوبیت بسیاری هم داشتند، هیچ اسکاری نمی‌گیرد.