تمیم‌داری: انقلاب اسلامی موضوعی الهی است/ حیدری: «سبک شناسی هنر…» ۲۰ سال قبل باید تالیف می‌شد

احمد تمیم‌داری، ادیب، زبان‌شناس و فارسی‌پژوه ایرانی و استاد تمام گروه ادبیات فارسی دانشگاه علامه طباطبایی، کتاب‌های تحقیقی و پژوهشی بعد از چند سال کهنه می‌شوند و البته کتب مقدس از این قائده مستثنا هستند. قرآن کریم خود ما را به خلق جدید دعوت می‌کند و متاسفانه ما این معانی را و به‌روز بودن را از قرآن درنیافته‌ایم.

وی ادامه داد: سبک‌شناسی از قدیم در کتاب‌های تذکره نوشته می‌شد؛ اما تذکره‌ها گاه مغرضانه بود و گاه هم با تعریف‌های کوتاه همراه بود. به طور مثال در شعر، شخصیت‌های بزرگی درباره سبک هندی حرف‌های بی ربطی زده‌اند. می‌توان گفت سبک شناسی علمی را برای نخستین بار، ملک‌الشعرای بهار آغاز کرد و کتابی در زمینه سبک شناسی ادبیات برای تدریس نوشت. البته کتابی که برای تدریس نوشته می‌شود با کتابی که برای خوانندگان عادی نوشته می‌شود متفاوت است.

تمیم‌داری با بیان اینکه نویسنده کتاب «سبک‌شناسی هنر انقلاب اسلامی»، ۱۸۵ منبع را مطالعه کرده است، عنوان کرد: منابع زیادی از طریق آقای وحیدزاده مطالعه شده و کمتر منبعی وجود دارد که آقای وحیدزاده در زبان فارسی ندیده باشد.

این استاد دانشگاه با تاکید بر اینکه سبک‌شناسی مقدمه نقد ادبی است، عنوان کرد: اگر سبک اثری شناخته نشود، نقد آن هم میسر نخواهد بود. نقد علمی یک اثر، مبتنی بر سبک‌شناسی است. ما در زمینه‌های پژوهشی کم‌کار هستیم و بهترین دستورزبان‌هایمان را دیگران نوشته‌اند.

وی اظهار داشت: نظریاتی وجود دارد که بین ادبیات با دیگر هنرها ارتباط وجود دارد. البته نظریات مخالف هم وجود دارد و به طور مثال ژان پل سارتر می‌گوید ادبیات ربطی به هنرهای دیگر ندارد؛ اما بحث ما بیشتر بر سر محتوا و مضمون است و در محتوا، تمام هنرها می‌توانند از هم تاثیر بگیرند. اینکه آقای وحیدزاده در این اثر بین نقاشی و شعر مقایسه‌ای داشته‌اند، کار خوب و پسندیده ای است.

این ادیب و زبان‌شناس خاطرنشان کرد: از سال ۴۰ برای انقلاب اسلامی کار کرده‌ام و به‌جرئت می‌گویم انقلاب اسلامی با جمهوری اسلامی متفاوت است. جمهوری اسلامی جنبه عملی و اجرایی دارد. هر دینی وقتی جنبه اجرایی پیدا می‌کند، با هواهای نفسانی مردم محدود می‌شود. همه مردم هم دین را با تفسیر و فقه به دست نمی‌آورند و به دست دیگران نگاه می‌کنند. به همین دلیل انقلاب اسلامی را باید متفاوت از جمهوری اسلامی بدانیم. انقلاب اسلامی موضوعی الهی، قرآنی، علوی، نبوی و … است.

مرتضی حیدری، هنرمند پیش‌کسوت نقاش و استاد دانشگاه، نیز در سخنانی با بیان اینکه ایرانی‌ها در زمینه پژوهش، تنبل هستند، عنوان کرد: در غرب، وقتی حرکتی صورت می‌گیرد و تمدنی ساخته می‌شود، پیش از آن، اندیشه‌ای شکل گرفته است. آن‌ها ابتدا ریل‌گذاری می‌کنند و بعد حرکت می‌کنند. در کتاب «سبک‌شناسی هنر انقلاب اسلامی» هم به‌خوبی اشاره شده که وقتی می‌خواهیم سبکی را طراحی کنیم نوع نگاه اندیشمند سبک را تعریف می‌کند.

وی افزود: وقتی تاریخ هنر را می‌خوانیم، سلسله اتفاقات را بررسی نمی‌کنیم بلکه انواع نگاه را بررسی می‌کنیم. در تحقیق وحیدزاده به نظر می‌آید وقتی سبک‌شناسی در ادبیات و در کنار آن نقاشی مطرح می‌شود، مشخص است که ادبیات انقلاب اسلامی در بستری قوی شکل گرفته و اتفاقا نقاشی ما در مجاورت و موازی با ادبیات شکل گرفته است.

حیدری با بیان اینکه نطفه اصلی نقاشی انقلاب اسلامی در حرکت انجمن اسلامی دانشکده هنرهای زیبا و بعد از آن در حسینیه ارشاد شکل گرفت، عنوان کرد: وقتی امام خمینی (ره) آمد، یکی از شعارهایش استقلال فرهنگی بود. در دانشگاه، شاگرد هانیبال الخاص بودیم؛ الخاص سوسیال‌رئالیست بود و عاشق هنر انقلابی و علیه ظلم بود. او می‌گفت هنر برای مردم است و این صداقت باعث شد هنرمندان انقلاب ایشان را به حسینیه ارشاد دعوت کنند و دید که مردم برای دیدن نمایشگاه نقاشی صف کشیده‌اند و بسیار تحت تاثیر قرار گرفت.

این نقاش پیشکسوت همچنین گفت: توقع من از کتابی همچون «سبک شناسی هنر انقلاب اسلامی» این است که نقد جدی بینشی درباره چگونگی فاصله گرفتن هنر نقاشی از رئالیسم کلاسیک کمال‌الملک و رسیدن به هنری حماسی، عصیانی و افشاگرانه داشته باشد.

وی تصریح کرد: یادم هست که شاعرانی همچون مهرداد اوستا، علی معلم، طاهره صفارزاده، سپیده کاشانی، سیدحسن حسینی، قیصر امین‌پور و … در حوزه هنری شب شعر داشتند و در سالنی دیگر، نقاشان انقلاب مشغول کار بودند و به نوعی می‌توان گفت، نقاشی و ادبیات در کنار هم رشد کردند. نخستین جلسه‌ای که برگزار کردیم و نقد هنری شروع شد، دیدیم که محسن مخملباف مانیفست نوشت و گفت هنر باید چگونه باشد و اجازه نداد هسته فکری تشکیل شود. در حالی که ما معتقد بودیم نمی‌توانیم مبانی نظری و نگره‌هایمان را تبیین نکنیم.

این استاد دانشگاه اظهار داشت: کتاب «سبک‌شناسی هنر انقلاب اسلامی» حدود ۲۰ سال پیش باید تدوین می‌شد و وحیدزاده آن را امروز و به شکلی کامل‌تر، ادامه می‌داد. به دانشجویانم می‌گویم شما نمی‌توانید نقاش و گرافیست خوبی شوید، اگر شعر نخوانید و ادبیات ندانید.

حمیدرضا شکارسری، شاعر و منتقد ادبی، نیز در سخنانی با اشاره به اینکه ارسطو برای هر پدیده‌ای ۴ علت آورده است، اظهار کرد: علت فاعلی، علت مادی، علت سوری و علت غایی، چهار علتی هستند که ارسطو ذکر می‌کند و در بررسی کتاب «سبک‌شناسی» نیز می‌توان از این ۴ علت استفاده کرد.

وی ادامه داد: علت فاعلی وحیدزاده این است که ایشان پژوهشگر ادبیات بوده و در پژوهشگاه فرهنگ کار می‌کند و شاعر و روزنامهنگار است و در ذهن چنین کسی باید پرسش سبک‌شناسی هنر انقلاب تراوش کند. علت مادی نیز به این معنا است که این تحقیق از چه نثری تشکیل شده است. نثر کتاب «سبک‌شناسی هنر انقلاب اسلامی» نثری روان است و انتخاب چنین نثری برای کتاب، انتخاب درستی است. چرا که در سرتاسر کتاب، شاعر می‌گوید فرم در هنر انقلاب مهم نیست و خیلی اوقات تنها چه چیزی گفتن برایش مهم است و بر مبنای چنین نظری، نثر کتاب هم به درستی انتخاب شده است. البته این حرف خیلی قابل نقد است؛ چرا که در سرتاسر کتاب می‌خوانیم که زبان شعر انقلاب چگونه است و نوع نگاه در دوره‌های مختلف چگونه تغییر کرده و مگر می‌شود نوع نگاه تغییر کند، اما زبان و فرم آثار تغییری نداشته باشد. اگر فرم تغییر نکند، ادعای سبک جدید هم، ادعای گزافی است.

شکارسری با تاکید بر اینکه نثر کتاب «سبک‌شناسی هنر انقلاب اسلامی» به‌شدت معنارسان است، عنوان کرد: کسی که زبان شعری دارد و شاعر است، از این توان در کتاب پژوهشی خود استفاده نمی‌کند و در واقع پارادوکسی است که امثال وحیدزاده به‌خوبی در خود حل کرده‌اند. نثر وحیدزاده در کتاب درست است و توجه مخاطب تنها به معنا و محتوا معطوف می‌شود.

این شاعر همچنین گفت: ضرباهنگ کتاب کند است و البته در اثر تحقیقی و پژوهشی باید چنین باشد. در این نثر تنها در بخش‌هایی شاهد قضاوت‌های شتابزده‌ای از محقق هستیم. این اثر بسیار پر نقل قول است و گاهی مولف را در مقام شارح نقل قول می‌بینیم و از خودش کمتر اثری در کتاب می‌بینیم.

وی با اشاره به اینکه بیان در کتاب «سبک‌شناسی هنر انقلاب اسلامی» مانند هر اثر پژوهشی باید بی‌طرفانه باشد، اظهار کرد: اما در مهم‌ترین بخش کتاب، یعنی بخش انتهایی بیان به شدت جانبدارانه است و شاعر از شعر و نقاشی انقلاب تعریف کرده و توصیف جای خود را به تمجید داده است. این برخلاف دیگر بخش‌های کتاب است و معتقدم نباید جانبدارانه به سبک شعر انقلاب نگاه می‌شد. شتابزدگی هم به دلیل همین نوع نگاه جانبدارانه است.

شکارسری در ادامه بر شمردن علت‌های پیدایش کتاب «سبکشناسی هنر انقلاب اسلامی» گفت: علت صوری به این معنا است که شکل اثر چگونه است. می‌گویند کتاب‌های تحقیقی و پژوهشی با دو پارادایم می‌توانند نوشته شوند و یک پارادایم کیفی و یک پارادایم کمی. در بخش شعر، مولف روی پارادایم کمی، کمکار بوده است. در بخش نقاشی، آثاری را می بینیم که می‌توانیم مشخصه های فنی نقاشی انقلاب اسلامی را در آن ببینیم، اما در شعر این‌گونه نیست و نمونه‌های ادبی ارائه نمی‌شود.

وی خاطرنشان کرد: شاخصه این اثر این است که نگاه مارکسیستی به نقد ادبی و سبک‌شناسی دارد. چرا که نوعی تداخل و در هم رفتگی و کنش و واکنش بین حوادث فرهنگی و حوادث سیاسی در نظر گرفته شده است.

این منتقد ادبی با بیان اینکه پژوهش در کتاب «سبک‌شناسی هنر انقلاب اسلامی» در چند سال اول انقلاب اسلامی متوقف شده و خبری از تکامل شعر و نقاشی انقلاب وجود ندارد، افزود: در دوره زمانی که شعر دفاع مقدس از مرحله تهییجی به مرحله تثبیت و تعقل می‌رسد، نشانی وجود ندارد. اگر مولف چنین می‌گفت که سال ۵۷ چه مسائلی در کشور وجود داشته است، می‌فهمیدیم چرا شعر انقلاب اسلامی در وضعیت قرمز بوده است. تحلیل فراموش شده و بعد از دفاع مقدس هم نمی‌دانیم شعر هنوز حالت آرمان‌خواهانه و حماسی را دارد یا تغییری در این زمینه رخ داده است.

شکارسری اظهار داشت: با وجود تمام تلاش‌های مولف، اما جای تعریفی از سبک شعر انقلاب اسلامی در این کتاب خالی است و در کل این کتاب توضیحی داده نمی شود شعر انقلاب را چگونه باید تعریف کرد و آیا شعرهایی که در فضای انقلاب سروده شده و یا شعری که برای انقلاب سروده شد با هر موضعی شعر انقلاب است و یا شعری که هواخواه انقلاب اسلامی است شعر انقلاب محسوب می‌شود و جای پاسخ به این سوالات در کتاب خالی است. در تحلیل نهایی هنوز نمی دانیم ویژگی‌های شعر انقلاب چیست.

محمدرضا وحیدزاده، پژوهشگر و نویسنده کتاب «سبک‌شناسی هنر انقلاب اسلامی» نیز در پایان این نشست، ضمن تقدیر و تشکر از استادان و منتقدان حاضر، اظهار کرد: تمام نکاتی که در این جلسه اشاره شد را می‌پذیرم و البته برایشان توضیحاتی دارم.

وی افزود: در رابطه با نکته ای که آقای شکارسری نسبت به مجهول بودن تعریف سبک هنر انقلاب مطرح کردند باید بگویم از صفحه ۱۰۷ تا صفحه ۱۱۵ این موضوع را توضیح داده‌ام و شعر انقلاب را تعریف کرده‌ام. آن بخش هم پر نقل‌قول است و سعی کردم در حد بضائت شعر انقلاب و نقاشی انقلاب را توضیح دهم و البته این تعریفی است که من از هنر انقلاب به دست آورده‌ام.

وحیدزاده همچنین گفت: به خیلی از کاستی‌هایی که اشاره شد اشراف داشته‌ام، اما نمی‌توانستم به آن‌ها بپردازم. اگر می‌خواستم تبارشناسی کنم، کتاب به سه جلد می‌رسید و در موارد دیگر هم موانعی بر سر راهم بود و یا از بضائت من خارج بودند.

صوت جلسه را در لینک زیر بشنوید:

صوت نشست رونمایی و نقد «سبک‌شناسی هنر انقلاب اسلامی»