نخستین رویداد «حکمرانی در فضای مجازی» مقدمه‌ای بر مطالعه توصیفی،راهبردی و سیاسی اینستاگرام» برگزار شد

دکتر مجید سلیمانی با بیان اینکه پروژه کلانی را در حوزۀ مطالعات رسانه‌های دیداری آغاز کرده‌اند گفت:

وضعیت رسانه‌های اجتماعی زیر منطق فرهنگ سرمایه‌گذاری متأخر قابل درک است. از این جهت که کلیت مصرف تصویر و اینکه سرمایه‌گذاری چه نقشی در افزایش مصرف رسانه افراد داشته باشد؛ این منطق توانایی آن را دارد که محصول رسانه‌ای را تبدیل کند به محصول سرمایه‌دارانه‌ای که قابلیت خرید و فروش دارد و  ما از مخاطبان به کاربران منتقل شویم. مخاطبان رسانه‌های جمعی که نقشی در تولید محتوای رسانه‌ها را ندارند. کاربرانی که هر یک میتوانند تولید کننده محتوا باشند. 

ایشان با بیان اینکه تحولی در مخاطبان نیز رخ داده است گفت: مخاطبان شبکه‌های اجتماعی از مخاطبان منفعل به کاربران فعال تبدیل شده‌اند؛ ما بعد از اینستاگرام، تولید محتوای آسان داریم و اینستاگرام با خاصیت تصویری که دارد، اوج درگیر کردن مخاطبان است. 

وی در ادامه گفت: نکته حائز اهمیت بعدی درک همگرایی ارتباطی رسانه‌ای است. همگرایی رسانه‌ای به معنای ارائه همزمان محتواهای متنی و فیلمی مختلف است. عملاً همگرایی ارتباطی با آوردن ارتباطات فردی و میان فردی و گروهی می‌تواند جریانات کلی رسانه‌ای را تقویت کند. به این نحو که اگر به لحاظ تجاری حساب کنیم ما تبلیغاتی را که دوستانمان پیشنهاد می‌کنند به عنوان یک تبلیغ لذّت‌بخش در نظر می‌گیریم و احتمالاً اگر فیلمی را توصیه کنند، میبینیم. اما تبلیغاتی که در تلویزیون انجام می‌شود و… هنوز به اندازه‌ی این پیشنهاد یک دوست نمی‌تواند قدرتمند باشد. بسیاری از اتّفاقاتی که در اینستاگرام رخ می‌دهد، از این جنس است. 

عضو هیئت علمی دانشگاه تهران افزود: در حوزه تحلیل سازمان، دو موضوع در این پژوهش‌ها مورد توجّه قرار گرفته است. یکی ملاحظه‌ی اقتصادی و سیاسی اینستاگرام؛ و دیگری کلان داده‌هاست. سلطه کلان داده‌ها، عملاً به حاکمیت‌های ملی منجر شده و حاکمیت شرکتی را در دنیا رقم زده است مثلا مسئله گونه‌شناسی مخاطبان اهمیت پیدا می‌کند. 

ایشان با بیان اینکه در مرحله مقدماتی این پژوهش پیشنهاداتی نیز طرح شده است افزود: مهم‌ترین چیزی که می‌توانیم در نهایت به دنبالش باشیم، شناسایی جریان‌های گفتمانی بحث تولید متون در اینستاگرام است. ما فکر می‌کنیم یک منطقه فرهنگی پست مدرن روی تولید محتوای رسانه‌های اجتماعی وجود دارد؛ امّا نمی‌توانیم بگوییم که گفتمان‌های مشخصی وجود ندارد باتوجّه به اینکه در بدترین موقعیت این طرح صیانت در مجلس ارائه شده است. از طرفی هم می‌توان گفت که چیزی به سایت‌ها و قوانین موجود اضافه نمی‌کند. من چند بار نگاه کردم گفتم که تمام این کارها را انجام می‌دادند چه لزومی بود که وارد مجلس شود. سکوتش در فضای مجازی، همزمان خودش عجیب است. بنظر می‌رسد که فضای مجازی با این طرح صیانت موافق است. ما نهایتا دو راهبرد داریم: یا ابزار مشابه شبکه‌های اجتماعی وجود دارد یا ما باید دنبال دیپلماسی سایبری و مذاکره با شرکت‌های بزرگ باشیم. اگر دنبال سیاست‌گذاری و حکمرانی نیستیم در مورد راهبردهایی که در حوزه کاربران یا مخاطبان می‌توانیم پیشنهاد کنیم، برنامه ملّی ارتقا سواد رسانه‌ای است.

مهدی شهبازی بیان خود را با این بحث که با پیگیری مطالعات طولی در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دو امر مهم قابل بررسی است: ارزش‌ها و نگرش‌ها و دیگری بحث مصرف رسانه‌ای معطوف به رسانه‌های چاپی و تا حدودی سمعی-بصری و تا حدودی هم رسانه‌های فضای مجازی. 

کاری که سازمان تبلیغات اسلامی با مدیریت پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی شروع کرده است، نقطه عطفی است که ما در زمینه شبکه‌های اجتماعی و به طور اخص اینستاگرام بتوانیم به یک‌سری داده‌های اولیه برسیم. اهمیت داده‌های اولیه از این منظر هست که می‌شود روی این بحث‌ها به صورت تطبیقی و دوره‌ای مطالعه کرد و روند تغییرات، نوع مصرف و روند ذائقه در طول بازه‌های زمانی را استخراج کرد و یک تحلیل سیستماتیک و سازمانی از آن داده‌ها ارائه کرد.

میانگین استفاده از شبکه‌های اجتماعی در روز تقریباً ۱۳۹ دقیقه است که از این مقدار به طور میانگین تقریباً ۱۰۴ دقیقه کاربران شبکه اجتماعی اینستاگرام استفاده می‌کنند.

بحث دیگر نیز رواج ارزش‌های ضد اخلاقی است. که شامل: ترویج مسائل برهنگی و بحث لایوهای، شرط بندی، لاتاری، ارزش‌زایی از خانواده؛ ارزش‌زدایی از دین؛ که تقریباً چهل‌ویک درصد از کاربران بر این تأکید دارند که اینستاگرام فضایی برای رواج ارزش‌های ضد اخلاقی هست. 

بحث بعد تیپولوژی کاربران اینستاگرام است. ما کاربرانی ابزاری داریم که صرفاً در شبکه‌های اجتماعی اینستاگرام کار تجارت، خرید و فروش و ترویج شغل خودشان هستند؛ کاربران تعامل‌گرا هستند که در واقع به ارتباطات اجتماعی آنها برمی‌گردد که در واقع کاربران تعامل‌گرا به دو گروه ارتباطات‌گر اجتماعی و رابطه‌ساز است که ارتباطات‌گر اجتماعی به تعامل فرد با گروه‌های مختلف یا با خانواده اشاره می‌کند و رابطه‌ساز در واقع به ارتباط فرد با جنس مخالف اشاره می‌کند. کاربران اطلاع‌یاب نیز تنها کسانی هستند که به دنبال پیگیری اخبار سیاسی، فرهنگی، اجتماعی جامعه یا محلیِ خودشان هستند.

ایشان در ادامه بحث به پیشنهادات مدیریتی این پروژه پرداختند و افزدند: بخش اول تداوم مطالعات طولی در بحث شبکه‌های اجتماعی است. در این بحث اقتصاد مصرف شبکه‌های اجتماعی فوق‌العاده بالا است. طبق این مطالعات تقریباً هر کاربر ماهانه سی هزار تومان برای شبکه‌های اجتماعی هزینه می‌کند که ضربدر چهل یا پنجاه میلیون کاربر کنید یک عدد فوق‌العاده‌ای برای کشور به دست می‌آید.

بخش قابل توجهی از مخاطبانش بیش از سه سال هست که از اینستاگرام استفاده می‌کنند و تقریبا یک نوع وفاداری نسبت به این شبکه اجتماعی ایجاد شده و کوچ هم از این شبکه تقریباً محدود است. در این بین دولت نسبت به این باید سیاست گذاری کند و محدودسازی سخت است. 

پژوهشگر دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی رسانه‌ها در ادامه اضافه کرد: بحث بعدی، بحث حکمرانی و اینستاگرام است، در آمار به دست آمده ۴۴ درصد کاربران موافق با ضرورت حضور شبکه‌های اجتماعی در زندگی روزمره‌شان هستند و ۴۵ درصد کاربران موافق هستند که زندگی کاربران بدون حضور شبکه اجتماعی با مشکل مواجه می‌شود. ۶٠ درصد کاربران در صورت فیلتر شبکه اجتماعی به طور اخص اینستاگرام، باز از این شبکه اجتماعی استفاده خواهند کرد. ۴٠ درصد از کاربران موافق با استفاده از شبکه‌های اجتماعی مشابه امن و سالم داخلی هستند و در نهایت ٣۶ درصد از کاربران موافق با اعزام شبکه‌های اجتماعی و قبول قوانین کشور هستند.

محمدحسن یادگاری بحث خود را با پژوهشی پیرامون تحلیل نقش برندها در زمینه‌های مد، فرهنگ و سبک زندگی در اینستاگرام آغاز کرد. 

پژوهشگر پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی گفت: اهداف کلی‌ این پژوهش عبارتند از: گونه‌شناسی برندها؛ اینکه چه برندهایی و چه کالاهایی مصرف می‌شوند. در واقع افراد تأثیرگذار ، چه تیپ‌هایی هستند، چه قشرهایی هستند و شیوه‌های برجسته‌سازی مسائل فرهنگی و سبک زندگی جزو اهداف اصلی به شمار می‌آیند.

از اصلی‌ترین مضامینی که در این پژوهش بدان پرداخته شده است بحث اقتصاد نمایشی است. اقتصاد نمایشی به این معنا است که هر چه بیشتر دیده شویم، پول بیشتری به‌دست می‌آوریم. هرچه توی چشم باشید توجه اقتصاد سمت شما می‌آید و شما فرصت بیشتری برای بحث اقتصادی دارید.

ایشان در ادامه چهار رویکرد کلی را در پژوهش خود برشمردند؛ بازاریابی مشارکت، داستان‌گویی پویا، بازاریابی محتوا، و مسئله زیباشناسی.

بازاریابی مشارکت به این معنا است که کالایی را مصرف می‌کنیم یک موقع در آن شریک می‌شوید، یک موقع قانع می‌شوید که پول هم برای آن خرج می‌کنید و خرید انجام دهید، اینجا بحث بازاریابی مشارکت، بحث تخفیف‌ها و قرعه‌کشی، کمپین‌هایی که راه می‌افتد، که در آن چهره بودن خیلی مهم است.

شیوه دوم داستان‌گویی پویا است که درآن کاربران از زندگی روزمره خود می‌گویند.

بحث سوم بازاریابی محتوا است که یک کالایی عرضه می‌شود و رویکردی اقتصادی دارد. بحث چهارم جریان زیباشناسی به آن معنا که بحث زیبایی یکی از مسائل اینستاگرام است. 

اینستاگرام رسانه مصرفی و زنانه است. یک رویکرد زنانه وجود دارد که مردان در دوره مدرن تولید کننده و زنان مصرف کننده‌اند. از نظر آمارهای جهانی هم مصرف کننده‌های زن در اینستاگرام بیشتر از مردان است. 

ایشان افزود: یکی از نکته‌ها در این پژوهش بحث شیء‌وارگی و جنسی‌زدگی است و این بحث تمایز زنانه بالأخره کشیده می‌شود به جلوه‌گری‌هایی که جنسی هستند و جلوه‌گری‌هایی که زن خودش را ابزاری برای لذت مردانه می‌داند و این در امتداد فرهنگ مرد سالارانه دیده می‌شود. 

اینستاگرام اولین رسانه‌ای به‌شمار می‌آید که زنان در آن در بیشترین حد استقلال می‌توانند رونمایی از خودشان را داشته باشند.

محمدحسن یادگاری در پایان گفت مشکل ما در سیاست‌گذاری فرهنگی ایران نادیده انگاشتن تکثرات است. این مشکل هم به‌خاطرِ آن نگاه مهندسی غیر فرهنگی است که از بیرون آمده است. 

فرهنگ اتمسفر است، فرهنگ ابزار نیست. فرهنگ اکسیژن است، فرهنگ قیچی و کلنگ و ساخت و ساز یک چیزی نیست یک اقلیم است نه فرمول، ما باید زیست کنیم. این دقیقا‌ً آن نگاهی است که شاید به آن معنا مهندسی فرهنگ را یک جور دیگری تعریف می‌کند؛ اینکه ما بگوییم اینترنت یا اینستاگرام را ببندیم، برای دوره رسانه‌های سنتی بیشتر است الان مجبوریم با دیپلماسی سایبر جلو برویم، ما باید سفیر خارجی در شرکت‌های بزرگ دنیا داشته باشیم. اینستاگرام یک سرمایه است و مسائل آن قابل مذاکره است و باید از این باب به آن توجه شود.