مقام هنر در تمدن ایرانی و اسلامی

دکتر رجبی طی سخنانی در پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی: در قرآن یک اسمی برای خدا هست که در کتاب‌های دیگر دینی ندیدم. «حق» اسم خود خداست . در خود قرآن آفرینش آسمان و زمین را هم حق می‌داند. از این دیدگاه هنر خود ذات حق است. خدا زیباست و زیبایی را دوست دارد. مهم ترین متن زیبایی شناسی که داریم در دعای سحرامام باقراست.

محمد رجبی: ما با هنر، فرهنگ و دین سطحی برخورد می‌کنیم

دکترمحمد رجبی با موضوع مقام هنر در تمدن ایرانی و اسلامی به سخنرانی پرداختند.  رجبی با بیان اینکه هنر در قدیم معنای امروزی را نداشت و اولین‌بار درزبان فارسی اوستا به کسی هنرمند گفته می‌شد که انسان کامل باشد( هو:خوب، نره :یعنی انسان و هونره یعنی انسان کامل) اضافه کرد بعدها، هنر در حدود ۱۰۰ سال پیش معادل یک واژه ی فرنگی قرار گرفت و ترجمه ی  artشد. در فرهنگ ما به آرت صنعت می‌گفتند. کارهای هنری صنایع دستی بود که به هنرهای زیبا ترجمه شد. این هنر برخاسته از وجوه معرفتی انسان است که به آن ساحت ذوق می‌گویند. هندی ها انسان را سه ساحتی می‌دانستند .یک ساحت عقل بود.عقل ساحت درست و خطاست .فلسفه و علم و تکنیک در واقع متعلق به آن هستند. ساحت دیگر ساحت زشت و زیبا ست. ساحت ذوق است. از چیزی نفرت داری و به چیزی گرایش داری و اینجا هنر به معنای عام قرار می‌گیرد. هر چیزی که دارای زیبایی باشد انسان را به خودش می‌کشد. ساحت دیگر خیر و شر بود. به دنبال نفع و دوری از ضرر است.

این پژوهشگر حوزه‌ی فلسفه‌ی هنر افزود: اما مشکلی که برای ایدئولوگ‌ها و فلاسفه پیش آمده این است که چگونه از یک دیدگاه واحد میتوان چیزی را پیدا کرد که هم درست باشد و خوب باشد. هم زیبا و درست هم باشد. مثلا آزمایش سرطان روی موش و حیوانات دیگر علمی تر است یا روی خود انسان؟ از لحاظ علمی درست است ولی اخلاقی درست نیست. تابلویی بسیار زیبا در سبک سورئالیسم می‌کشد، ولی واقعیت ندارد. هیچ فیلسوفی نتوانسته یک معیار بدهد. تنها ساحتی که می‌تواند این سه ساحت را جمع کند، دین است. دین ساحت چهارمی به نام حق و باطل دارد. از نظر دین آنچه خیر است حق است و آنچه درست است زیباست. در دین می‌فرمایند: شما حق را بگویید حتی اگر به ضرر شما باشد، این برای شما خیر و نفع است . خیردر اوج زیبایی هم عین معرفت و هم عین زیبایی و هم خیر است .خیر جز خیر آثاری ندارد اگر خیری مانع خیر دیگر شود شر است.

رجبی ادامه داد: در قرآن یک اسمی برای خدا هست که در کتاب‌های دیگر دینی ندیدم. «حق» اسم خود خداست . در خود قرآن آفرینش آسمان و زمین را هم حق می‌داند. از این دیدگاه هنر خود ذات حق است. خدا زیباست و زیبایی را دوست دارد. مهم ترین متن زیبایی شناسی که داریم در دعای سحرامام باقراست. اولین درجه را درخشش می‌داند، بعد زیبایی و جمال، بعد شکوه، بالاترازآن عظمت ،بعد حسن و بالاترازآن رحمت است. وقتی حق فراگیرهمه ی جهات است. خود قرآن هم حق نامیده شده است. پس هنردر معنا و وجه ذوقی، زیبا ودرست وجود دارد.

این استاد دانشگاه  با بیان اینکه بانوی قلم آلمان گفته است: مسلمانان زیبایی لااله الا الله را نفهمیدند چرا که ریتم، معنی، بیان و زیبایی دارد، اضافه کرد قرآن مجید در ذاتش و هم‌چنین وجود خود پیامبر با هنر عجین است.

رجبی بیان کرد: اولین هنر اسلامی موسیقی بود، قرآن در کلماتش ریتم دارد. در بحرها و وزن‌های مختلف موسیقی دارد. امام سجاد در بین ائمه در داشتن صدای بسیارزیبا مشهور بود که به ایشان داوود نبی می‌گفتند. معانی قرآن ترتیب هنری دارد و کلمات از لحاظ  زیبایی ادبی در اوج هستند. اینکه  در قرآن کفته شده هر کس میتواند یک آیه بیاورید در زمان زبان و ادبیات بسیار قوی عرب بود. ساده نباید قرآن خواند بلکه باید با لحن خواند. اولین چیز در ذات اسلامی لحن و ادبیات زیبای قرآن است، ایجاز قرآن درمعنا، معجزه است؛ در اسلام تمام دید ما زیباشناسانه و هنرمندانه و فراگیر است. پیامبر می‌فرماید خط زیبا بر وضوح حقیقت می‌افزاید؛ اینکه پیامبر می‌فرماید از دنیای شما زن و عطر را برگزیدم ناظر به زیبایی آن دومی‌باشد.همه چیز درهرحرکت ائمه نیایش ها و احادیثی که نقل شده ،کلماتی است که تا به حال شبیه آن آورده نشده است. مجادله کردن هم به زیباترین وجه از ما می‌خواهند. برای تبلیغ هم باید پندهای زیبا به کاربرد.

این استاد دانشگاه ادامه داد: این زیبایی بعدها در شهرسازی و مسجدسازی تجلی کرد. آیینه کاری در صفویه اوج هنر ایرانی ها و تشیع بود، همه چیزدر آن تجلی نوراست و نور تجلی الهی است.

رجبی ادامه داد: عرفان ما چه نظم یا نثرش هنرمندانه است. اگر بی معرفتی و بی اعتنایی به عرفان نبود، شاید این بداخلاقی ها را نداشتیم. مثلا درحکایتی سعدی تواضع را  چنین می آورد که شنیدم که وقتی سحرگاه عید/ز گرمابه آمد برون بایزید/یکی طشت خاکسترش بی‌خبر/فرو ریختند از سرایی به سر/همی گفت/شولیده دستار و موی/کف دست شکرانه مالان به روی/که ای نفس من در خور آتشم/به خاکستری روی در هم کشم؟ آیا دو ساعت صحبت کردن اندازه ی این ۴ بیت می تواند اثر کند ؟

این پژوهشگر حوزه ی هنر و فلسفه  افزود موسیقی مقامی ایران در بزرگترین فستیوال جهان به اجرا در آمد. حاج قربانِ نوازنده،  شعر مذهبی را با دو تار خراسانی زد، بارها از او درخواست دوباره خوانی شد . فردای آن روز عکس بزرگ حاج قربان را در مهمترین روزنامه های فرانسوی با تیترمردی که صدای بهشت را برای ما به ارمغان آورد یا تیتر شب خلسه بتهون کارکردند؛ می‌گویند تنها زبانی که جان آن را می‌شناسد و نیاز به ترجمه ندارد موسیقی است . ما متوجه قدرت خودمان نیستیم ، سطحی هستیم و فرهنگ خودمان را نمی‌شناسیم ؛ شوان واکهارت بیشتر از ما تحت تاثیر عرفان بودند.