در نشست کندوکاو پیمایش‌های اجتماعی اربعین مطرح شد؛ ۶۷ درصد مردم در برپایی مناسک اربعین مشارکت داشته‌اند

نشست «پیمایش اربعینی» کندوکاو پیمایش‌های اجتماعی اربعین ۱۴۰۲ با حضور محمد اصغری، رئیس مرکز رصد فرهنگی کشور، کمیل قیدرلو، عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق (ع)، سید حسین شهرستانی، معاون پژوهشی پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی، سینا شیخی، پژوهشگر مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، به دبیری محمد نیازی پژوهشگر تاریخ اجتماعی، پنجم مهرماه برگزار شد.

محمد اصغری رئیس مرکز رصد فرهنگی کشور در ارائه گزارشی از داده‌های بدست آمده از نظرسنجی انجام شده درباره اربعین ۱۴۰۲ گفت: امسال کار پژوهشی و نظرسنجی ملی در دفتر طرح‌های ملی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات پیش از اربعین امسال انجام شد تا وضعیت محرم را بسنجیم و به نقطه قابل اتکاء از آن برسیم.

وی ادامه داد: از نکات جالب در این پژوهش نرخ پاسخ است که نرخ ۶۰ درصد در این نظرسنجی که بخاطر موضوع و دقت در طراحی سوالات بوده، به نسبت کارهای یکسال اخیر که در دیگر مراکز انجام می‌شود نرخ قابل قبول و نسبتا بالایی است.

رئیس مرکز رصد فرهنگی کشور یادآور شد: از اواسط دهه ۸۰ با رشد در مناسک عاشورایی مواجه هستیم. آخرین میزان مشارکت در هیئت متعلق به اسفند ماه ۱۴۰۱ بود که نتیجه پیمایش ملی این را می‌گوید که از افراد پرسیده شده که هرچند وقت یکبار در مجالس عزاداری یا جشن مذهبی شرکت می‌کنند؟ تنها ۱۴ درصد گفته‌اند در مراسم شرکت نمی‌کنند، این در حالی است که ۵۸ درصد گفته‌اند در مناسبت‌های خاص مثل ایام محرم یا لیالی قدر در محافل مذهبی حضور پیدا می‌کنند. ۱۲ درصد ماهی یک یا دو بار شرکت می‌کنند و ۱۴ درصد هر هفته در محافل عزا و جشن شرکت دارند؛ در نتیجه حدود ۷۵ درصد افرادی هستند که حداقل یک تجربه مشارکت در بازه زمانی مناسک عاشورایی را دارند و این عدد در دهه ۷۰ حدود ۵۰ درصد بوده است.

وی تاکید کرد: در بحث عزاداری و شرکت در مناسک عاشورایی این رشد محسوس بوده و امسال در مقایسه با سال گذشته با رشد مشارکت مردم در مناسک حسینی مواجه هستیم. رشد ۹ درصدی مشارکت در عزاداری‌ها و هیئت‌های کوچک نشان می‌دهد که انتخاب اصلی مردم برای عزاداری، هیئت‌های کوچک بوده و هیئت‌های بزرگ کاهش ۳ درصدی داشته‌اند و این بدین معناست که از جایی به بعد که هیئت‌ها بزرگ شوند با کاهش جمعیت مواجه می‌شوند.

اصغری اعلام کرد: ۶۷ درصد مردم در نظرسنجی اربعین گفته‌اند که در برپایی مناسک امسال مشارکت داشته‌اند که متداول‌ترین آن توزیع نذری است که ۴۶ درصد بوده و پرداخت هزینه نذری با ۳۲ درصد که در مقایسه با سال گذشته عدد ثابتی است.  

مداح، اولویت اول در انتخاب هیئت                 

وی درباره اولویت انتخاب مردم نسبت به هیئت‌ها تصریح کرد: در انتخاب هیئت، مداح اولین اولویت را دارد و بعد سخنران و در ادامه قدمت و نام هیئت و برند آن است. ۷۲ درصد مردم امسال اعلام کرده‌اند که تمایل به مشارکت در راهپیمایی اربعین داریم که نسبت به سال گذشته ۱ تا ۲ درصد افزایش داشته و همین آمار میل به زیارت اربعین را بالا نشان می‌دهد.

رئیس مرکز رصد فرهنگی کشور در سخنانش به این نکته اشاره کرد که در نظرسنجی درباره قصد حضور در راهپیمایی اربعین هم پرسیده شد و نتیجه آن افزایش قابل اعتنای بانوانی بود که برای دفعه اول قصد زیارت اربعین را داشتند.

افزایش مشارکت بانوان

وی ادامه داد: امسال نسبت به سال گذشته بانوان بیشتر قصد مشارکت داشته‌اند و این در حالی است که پیش‌بینی شده بود به واسطه گرمای هوا مشارکت کم باشد. داده‌های ثبتی خروج از کشور تعداد خروج قابل توجه بانوان را نشان می‌دهد. بحث دیگر بر مبنای سن و تحصیلات و درآمد بود که به نظر می‌رسد سال به سال به مرز معناداری نزدیک می‌شویم. بر اساس نظرسنجی تلفنی و پیمایش میدانی، سال‌های گذشته ریشه اول مشارکت متعلق به طبقه پایین جامعه بود ولی طی سال‌های اخیر طبقه متوسط مشارکت بیشتری در نذری دادن، حضور در هیئت، برپایی مناسک و عزاداری و پوشیدن لباس مشکی پیدا کرده‌اند و در حال کسب رتبه یک مشارکت هستند.

میزان خروج از کشور در اربعین

اصغری گفت: امسال چهار میلیون خروج از مرز داشتیم و سال گذشته این حجم ۳ میلیون و ۳۰۰ هزار نفر بود. امسال بیشترین جهش تعداد زائران را داشتیم که شامل ۴۵ درصد مرز مهران،۲۴ درصد شلمچه، ۱۵ درصد مرز خسروی، ۹درصد چذابه، ۲ درصد فرودگاه امام، ۱ و نیم درصد تمرچین و ۱ درصد مرز باشماق، ۳دهم درصد فرودگاه مشهد و سایر مرزهای هوایی حدود ۱ درصد بوده است.

وضعیت بحرانی ایلام

وی درباره تاثیر اربعین بر حکمرانی و حل مسائل شهرهای مرزی تشریح کرد: در بحث اربعین ابتدا زائران و دوم میزبانان عراقی و افراد درگیر با اربعین را داریم و یکی از استان‌های درگیر با این مقوله استان ایلام است که ۴۵ درصد حجم زائران از این استان محروم عبور می‌کنند.

رئیس مرکز رصد فرهنگی کشور افزود: استان ایلام با نرخ بالای بیکاری، بحران آب و شرایط نامساعد درآمدی، جزو پنج استان محروم است و ما برای این استان نتوانستیم تدبیر درستی داشته باشیم. در شهر مهران شاهد شکل‌گیری حاشیه‌نشینی هستیم. یعنی طبقه ضعیف این شهر در حاشیه شهر زندگی می‌کنند چون در داخل شهر نرخ اجاره افزایش پیدا کرده و صاحب خانه‌ها ترجیح می‌دهند ۱۱ ماه از سال خانه‌هایشان خالی بماند تا یکماه سال و در محرم خانه‌هایشان را به وزارتخانه‌ها، هولدینگ‌ها و شرکت‌های نفتی اجاره دهند. این مسئله بازار مسکن ایلام را به هم ریخته است.

وی در ادامه به اختلال در وضعیت معیشتی و انتظارات برآورده نشده از سیل زیارتی در ایلام اشاره کرد و افزود: در سطح کلان وقتی از ایده حکمرانی اربعینی صحبت می‌شود به نظر می‌رسد این ایده‌ها باید اولویت جدی برای بومی که میزبان زائران است، داشته باشد.

اربعین بزرگ‌ترین فرصت حل مسئله فرهنگی اجتماعی

کمیل قیدرلو، عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق (ع) نیز با اشاره به تجربه شخصی خود از حضور در پیاده‌روی اربعین اظهار کرد: من اربعین را یکی از بزرگ‌ترین فرصت‌های حل مسئله فرهنگی اجتماعی بین دو کشور ایران و عراق می‌دانم و پدیده اجتماعی یک کارکردی پیدا کرده که معضل تاریخی آن را حل می‌کند و وجهه عجیبی برای آن ایجاد می‌کند.

وی ادامه داد: سی درصد زائران در خانه عراقی‌ها زندگی کرده‌اند و این اتفاق ساده‌ای نیست. کسانی که به زائران سرویس می‌دهند بیش از یک ماه زندگی‌شان معطل می‌شود تا اربعین برگزار شود و تمام زندگی‌شان حول این پدیده تعریف می‌شود.

عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق (ع) در قیاس انتظارات عراقی‌ها با توقعاتی که در ایران به واسطه اربعین وجود دارد به محدودیت توانمندی دولت محلی و شهری چون ایلام اشاره کرد و گفت: در جامعه ضعیف و ناتوان یعنی شهرداری و استانداری، از پس مسائل خود بر نمی‌آیند و منتظرند بخش دولتی یا کسی از بیرون آن معضلات را حل کند و امکاناتی فراهم شود، لذا معضل رفع نمی‌شود، در حالی‌که به حضور چند میلیون زائر به عنوان فرصت نگاه نمی‌شود. بنابراین اگر حل این مسئله را به جوامع محلی بسپریم مشکلات رفع نخواهد شد.

۵۰درصد زائران تحصیلات دانشگاهی دارند

وی با اشاره به اینکه امسال فرآیند زیارت خوب بوده بیان کرد: ۸۰ درصد فضای اربعین گروه سنی ۳۰ سال به بالاست و عموما این افراد کسانی هستند که تجربه راهپیمایی اربعین را دارند، اینها افرادی ازدواج کرده وجاافتاده‌ و شاغل هستند. در این پدیده ما ۴ درصد فقط دانش‌آموز داریم و من حس می‌کنم انگیزه‌های کم سن و سال‌ها در حال کمرنگ شدن است. ولی این نکته را هم باید اظهار کرد که ۵۰ درصد افرادی که به پیاده‌روی اربعین می‌روند تحصیلات دانشگاهی دارند و این آمار قابل مطالعه و جالبی است.

اربعین در هم تنیده با هویت جمهوری اسلامی

قیدرلو تاکید کرد: اربعین در ایران نمادین شده و در هم تنیدگی با هویت جمهوری اسلامی ایران و ساختار حکمرانی پیدا کرده است. با توجه به عملکرد جبهه ضدانقلاب و تاکید بر نرفتن به راهپیمایی اربعین، انتظار ما این بود که طبقه روشنفکری متاثرتر باشند در حالی‌که این تبلیغات معکوس عمل کرده و ۳۵ درصد افراد حاضر در پیاده‌روی اربعین بالای ۱۲ میلیون تومان درآمد داشته‌اند که این موضوع هم قابل مطالعه است. پس هرچه اربعین نمادین‌تر شده وجهه مشارکت‌کنندگان هم متوسط به بالاتر و دانشگاهی‌تر شده است.

کار علوم اجتماعی پرداختن به امر قدسی نیست

سینا شیخی، پژوهشگر مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی که دیگر سخنران این نشست بود با اشاره به سخنی از امانوئل کانت گفت: اربعین مقوله‌ای زمان‌مند نیست و ما درباره آن نمی‌توانیم بحث علمی ارائه کنیم. مقولاتی چون اربعین از سنخ محبت هستند و نمی‌توان با آمار آن را معنادار کرد.

وی با اشاره به فرهنگ قدسی میزبانان عراقی اظهار کرد: شاید در اربعین به مثابه دل بازکردن اتفاقی رخ دهد که برای ما قابل درک نباشد. اینکه ما افرادی داشته باشیم که یک منطق را دنبال کنند، به معنای این نیست که این منطق، منطقی است که آمار آن را معنادار کند. بر همین اساس کار علوم‌اجتماعی و علوم‌انسانی پرداختن به امر قدسی نیست مگر اینکه بخواهیم به سمت مدرنیته اسلامی برویم.

وی در پایان سخنانش به اهمیت معنابخشی سوالات نظرسنجی پرداخت.

سید حسین شهرستانی معاون پژوهش پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی نیز اظهار کرد: صحبت ما درباره ظهور اجتماعی و تاریخی و ناسوتی امری قدسی است و نه امر قدسی و ذات امام حسین (ع). اگرچه حضرت اباعبدالله (ع) جلوه امر قدسی است. من در پاسخ به اینکه آیا جامعه‌شناسی می‌تواند به پدیده دین در صحنه اجتماعی نزدیک شود یا نه؟ می‌گویم که اگر می‌خواهیم در سیاست‌گذاری از آمار استفاده کنیم یا به دنیا بگوییم چه اتفاقی در حال وقوع است لازم به آشنایی با ذات امام حسین (ع) نیست و اینجا زبان علم به کار می‌آید. بحران علم این است که هرچه در خود است را واقعیت می‌داند. این نکات در ساختارهای پژوهشی و علمی باعث می‌شود به روش‌های کیفی‌تر مثل پدیدارشناسی هم توجه کنیم.

تجربه مرز

وی با اشاره به تجربه زائر از مرز و حسی که در زمان بازگشت به وطن و گذر از مرز عراق برای ورود به ایران دارد، گفت: بحث مرز را می‌توان از جنس خدمات، مورد پژوهش قرارداد. در مرز است که هویت میهن و نسبت ما با دیگری معنا می‌شود و در تجربه مرز تصویر از دو ملت ایجاد می‌شود.  

وی با اشاره به فرهنگ ضیافت و نوع خدمات‌دهی در عراق اظهار کرد: اربعین یک فرصت فرهنگی است و درک از خود و دیگری در زمان بازگشت به ایران که این امر در پژوهش‌های کیفی‌تر سال‌های آینده می‌تواند مورد توجه قرار گیرد.

محمد اصغری رئیس مرکز رصد فرهنگی کشور در بخش دیگر این نشست از فقر داده‌ها در زمینه اربعین صحبت کرد و در ادامه از فرهنگ شیعی عراق که تجربه بصری خاصی دارد گفت که نمونه‌هایی از آن، پارچه نوشته‌ها در امامزاده‌های کوچک عراق است. وی همچنین به موارد متعدد که می‌تواند موضوع پژوهش‌های جدی باشد، همچون موضوع مداحی، پیش و پس از اربعین و اقبال بانوان به مناسک عزاداری و افزایش روضه‌های خانگی پرداخت.

ذات اربعین جمعی بودن آن است

کمیل قیدرلو عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق (ع) نیز به تصویر دینداری که با جماعت معنا می‌شود اشاره کرد و افزود: ذات اربعین جمعی‌بودن آن است و نوعی از دینداری مناسکی است که کارکرد آن در حال بسط و گسترش،روشمندترشدن و ساده‌تر شدن است که امکان بیشتری به بروز دینداری می‌دهد. وی درباره دیدگاه و نظر عراقی‌ها و اثرپذیری ما از آنها صحبت کرد و سپس ساخت قطعه موسیقی عاشورایی با آهنگسازی و خوانندگی به عنوان محصول جدیدی که به تازگی رواج پیدا کرده را اقدامی دانست که در عراق شنیده‌ایم و حالا به‌عنوان محصول جدید در سبد کالای مذهبی قرار گرفته است.

کمیل قیدرلو هر تنوعی در محصولات و تجارب دینی را مشروط به اینکه نابهنجار و ضد شرع نباشد، خوب دانست و در ادامه به استفاده از ابزارهای شناخت اجتماعی و مداح محوری (مداحی متعلق بعه هیئت از سنخ آموختن و همدلی و همراهی با یک فضا) تاکید کرد.