در نشست پنجم «واکاوی وقایع اخیر کشور» عنوان شد، معرفی مکانی برای اعتراضات؛ روانشناسی دقیق نیاز دارد

به گزارش روابط عمومی پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی نشست پنجم واکاوی وقایع اخیر کشور با موضوع «شهر و مکان‌مندی اعتراض» با حضور خانم دکتر سحر ندایی طوسی، دکتر سیدحسین شهرستانی و دکتر محمدحسین شریفی ساعی، روز دوشنبه دوم آبان‌ماه در سالن مهر حوزه هنری برگزار شد.

* نیاز به برنامه‌ریزی برای جغرافیا و کالبدی برای اعتراض در شهر داریم

دکتر سحر ندایی طوسی عضو هیئت علمی‌‌‌ دانشگاه شهید بهشتی استاد رشته شهرسازی و معماری با بیان اینکه شهر محل تجمعی از تنوعات است که موجب تعارض می‌شود‌ گفت اگر به خوبی به تفاوت‌ها پاسخ‌ داده‌ نشود به اعتراض و آشوب کشیده می‌شود‌.

وی ادامه داد اگر اعتراضی هست در غیاب فضای شهری ساماندهی شده است. در سال ۹۴ یا ۹۶ در شهرداری مصوبه‌ای برای تعیین مکان اعتراض تصویب شد که فرمانداری آن را لغو نمود. این مکان‌ها عبارت بودند از بوستان گفت‌گو و پارک لاله. در دو نقطه اراضی عباس‌آباد و قلعه‌مرغی نیز ما چنین فضاهایی را داریم.

وی با بیان این‌که عنوان ارائه برنامه‌ریزی شهری برای اعتراضات شاید متناقض‌نما باشد ادامه داد برنامه‌ریزی شهری قائل به سامانمندکردن فضا است. لوفبور اندیشمند این حوزه قائل به حق شهر و حق استفاده دل‌بخواه شهروندان از آن به منظور هم‌اندیشی و تعامل آنان است.

به باور این استاد دانشگاه، فضا و روابط‌اجتماعی با یکدیگر ارتباط متقابل دارند، حال سوال این‌جاست که فضا چه ویژگی کالبدی دارد که محمل اعتراض می‌شود‌؟ ندایی ادامه داد: در طراحی شهری سرمایه‌داری عصر پسا ۱۱سپتامبر می‌بینیم که چارچوب فضا کنترلی و بسته است، عمومی نیست و به سمت فضای امنیتی رفته است.

وی افزود: در یک نگاه بدبینانه برنامه‌ریزی شهری حاوی یک ایدئولوژی غیررسمی کمتر ابراز شده به نفع ملاحظات سیاسی است. این مهم را در طراحی شهری پاریس می‌بینیم که در قدیم طراحی شهری، کنترل آشوب را به سمت محلات قدیمی هدایت کرده است.

ایشان با تفکیک تجمع و اعتراض غیرقانونی بیان داشت در تجمع، فضاها خصوصی شده است ولی در اعتراض غیرقانونی، الگوی جمعیت پراکنده به سمت مناطقی که راه فرار زیاد دارند شکل می‌گیرد، مثلا در میدان التحریر می‌بینیم ۳۲ خیابان به این میدان منتهی می‌شود‌. ولی در الگوی تجمع قانونی مکان‌هایی مانند هایدپارک در لندن را داریم که کمترین تزاحم برای زندگی شهری را داشته، باز و در دسترس است و توسط مردم تعیین می‌شود‌ که چگونه استفاده شود.

ندایی طوسی همچنین متذکر شد اگر از سوی سیستم تصمیم‌سازی شهری محل‌هایی برای اعتراض ایجاد نشود شهروندان خود اقدام به‌ مصادره خیابان، بزرگراه یا پیاده‌رو می‌کنند، مانند واقعه ۱۷ اکتبر در لبنان. چنین امری انسداد و ترافیک شهری، امنیتی‌شدن فضا، تعطیلی کسب‌وکار حقیقی، تخریب اموال عمومی و زیرساخت شهری را در پی خواهد داشت. وی ادامه داد: یک مسئله مهم جغرافیای اعتراض است، محیط شهری می‌تواند اعتراض را تشدید کند یا تسکین دهد.

این استاد دانشگاه در رابطه با شاخصه‌های اساسی کالبد‌ شهری ایران برای اعتراض گفت: مکان‌های اعتراضی فعلی نافضایی و تراکم جمعیتی دارند، تراکم بالا موجب خسارت بیشتر است. ندایی طوسی افزود: مناطقی که زنانه است (نسبت جمعیت زنان بالایی دارد)، همچنین مکان‌هایی که بیکاری زیادتر است، کانون‌های جذب سفر و مکان‌های ترافیکی که بیشتر از ظرفیت بار ترافیکی دارند؛ بیشتر شاهد اعتراض هستند. پهنه‌هایی که مجاور مراکز تجاری، دانشگاهی و اداری است نیز بستر اعتراضی دارند.

وی همچنین نتایج تحقیق خود را اعلام داشت و گفت: در جمع‌بندی این شاخص‌ها، رتبه اول تا هشتم برای منطقه‌های ۱۷، ۶، ۲، ۴، ۳، ۵، ۱۲ و ۱ است و سایر نقاط به طور معناداری آرام‌تر هستند. ندایی طوسی راهکار را در جست‌جوی مکان‌هایی برای اعتراض دانست و لازمه تعیین چنین فضاهایی را منوط به پژوهش‌های زیادی در این حوزه دانست.

* چرا زمینه شهری تبدیل به اعتراضات رادیکال می‌شود‌‌؟

دکتر شهرستانی مدیر گروه حکمت هنر پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی با اشاره به سخنان دکتر ندایی طوسی، این حوزه را از حوزه‌های مغفول علمی کشور دانست و گفت زمانی‌که اعتراض ظرفی برای ابراز نداشته باشد تبدیل به آشوب می‌شود‌. وی ادامه داد: ولی این سوال وجود دارد که آیا اگر در اعتراضات این چند دهه اخیر مکانی مانند هایدپارک به معترضین داده می‌شد مسئله حل می‌شد؟ پاسخ اولیه من این است که خیر، این نه صورت‌بندی درستی از ماجراست و نه تجویزی درست، همین الان مکان‌هایی مانند روبروی مجلس یا جلو وزارت‌خانه‌ها وجود دارد که به صورت عرفی برای اعتراض دانسته می‌شوند ولی راه‌حل کاملی نیست.

شهرستانی در تبیین نظرش در این باره ادامه‌داد: اعتراضی می‌تواند چارچوب داشته ‌باشد که در آن حدود برای مردم و دولت مشخص باشد. اکنون در این نقطه ‌از ماجرا مردم و دولت قادر به گفت‌گو با هم نیستند. نه حاکمیت، جمع شدن بر سر مطالبه را به رسمیت می‌شناسد و نه معترض به قرارگرفتن در محدوده‌‌ای که روند جاری شهری را مختل نکند، راضی می‌شود‌. وی افزود: این نکته درست است که اگر مطالباتی فرصت بروز پیدا نکند رادیکال می‌شود‌. اگرچه این ملاحظات کالبدی هم کفایت لازم برای برآورده‌کردن مطالبات معترضین را ندارد.

این پژوهشگر جامعه‌شناسی ادامه داد، سوال بزرگ‌تری که قصد دارم به آن پاسخ دهم آن است که چرا زمینه شهری تبدیل به اعتراضات رادیکال می‌شود‌؟ چرا شهر مردم را از حکومت جدا می‌کند؟ چرا مطالبات تبدیل به‌ اعتراض به ساختار می‌شود؟ یک دلیل آن رسانه و مداخلات بیرونی است. یک عامل دیگر آن است که شهر مکانیزه شده، تفرّد ایجاد کرده و خشونت تولید می‌کند. همچنین وی برخی مؤلفه‌های جدی تشدید اعتراض را بیان داشت و گفت: شهر توسط بزرگراه‌ها چندپاره شده و بافت‌های تاریخی‌اش که ضرباهنگ آرام روزمره را ایجاد می‌کرد تبدیل به ساختاری شده که ضد زندگی و بیگانه‌آفرین ‌است.

شهرستانی با ارائه مثالی به تبیین بخشی از تحلیل خود پرداخت و گفت: اتفاق در کلیت شهر در جریان است، مثلا در میدان ولیعصر زیر محلی که دیوارنگاره میدان که متعلق به موسسه اوج است،‌ نیروی پلیس با آن هیبت و تصویر خشن می‌ایستد.

وی افزود: یک عنصر دیگر، شهر مصرفی شده است؛ شهر تولیدی ثبات بیشتری دارد، مثلا روستا زیربنای چنین اعتراضی را ندارد. شهر مصرفی افرادی اتمیزه، از زندگی وارسته و از واقعیت اجتماعی کنده شده تولید می‌کند. بافت شهری به میزانی که بافت ارتباط واقعی را مهیا نکند، محیط مجازی را تقویت می‌کند، جایی که فضا رادیکال‌تر است.

*نوع تعامل حکومت با جنبش‌ اجتماعی باید متفاوت  از شورش باشد.

محمدحسین شریفی ساعی دکترای جامعه شناسی دانشگاه تهران ضمن انتقاد نسبت به سخنان خانم ندایی طوسی گفتند برای حاکمیت کشور به راحتی انتخاب مکان اعتراض امکان دارد، چه آن‌که اعتراضات مورد حمایت در خیابان انقلاب صورت گرفته است.

وی اعتراضات اخیر را حائز چند نکته با‌اهمیت دانست؛ آن‌که اولین اعتراض است که زنان جلوتر از مردان قرار دارند، این اعتراضات از جنس قبلی نیست. به نوعی آن را می‌توان یک جنبش اجتماعی دانست. وی افزود:سال‌های ۹۸ و ۹۶ را شورش اجتماعی می‌دانم که همراه با خشونت خیابانی و تخریب بود، راهکار آن پلیس ضد شورش بود.

این فارغ التحصیل جامعه‌شناسی اعلام داشت: جنبش فعلی سازمان‌دهی نسبتا پیچیده و دارای ایدئولوژی، حول یک ارزش به نام مبارزه با حجاب اجباری جمع شده و دوام دارد. وی ادامه داد: این جنبش در یک دهه گذشته حضور اجتماعی و کنش رسانه‌ای داشته‌است، تکثر افراد دارد، حتی میان زنان مذهبی نیز پایگاه دارد و ارزش‌هایش را آهسته درونی می‌کند. این تفکر با سرکوب خیابانی تمام نمی‌شود‌ بلکه تغییر استراتژی می‌دهد و پیچیده‌تر می‌شود‌.

شریفی ساعی راه مواجهه با این جنبش را تنها مذاکره ، بده بستان و اقناع دانست و گفت: سرکوب تنها جنبش را رادیکال می‌کند.

این جامعه‌شناس در رابطه با رادیکال‌شدن وقایع اخیر دلیل را در ناامیدی پیگیری مطالبات در ساختار دانست. وی نکته مهم دیگر را سرعت جنبشی شدن و اعتراضی شدن جامعه ایرانی دانست که در آن توالی اعتراضات دائما افزایش یافته و سازمان‌دهی‌اش بهتر می‌شود.

ایشان راهکار وضع موجود را ۱) تداوم وضع موجود ۲) تغییر از بالا به صورت درون ساختاری و قانونی مانند اصلاح قانون گشت‌ارشاد و ۳) تغییرات از پایین مانند مراجعه به آرای عمومی، دانست.

سیدحسین شهرستانی در پایان نشست در نقد تحلیل دکتر شریفی ساعیی گفت: زیرساخت اجتماعی وقایع ۹۶ و ۹۸ و اتفاقات فعلی یکسان است، ولی در آن سال‌ها طبقات پایین‌تر اعتراض می‌کردند در این دور طبقه متوسط هستند.

شهرستانی افزود: طبقات پایین جامعه رسانه و زبان این طبقه را ندارد ولی نمی‌توان صرف این مسئله را غیراجتماعی بودن آن بدانیم. اتفاقات اخیر مبتنی بر حجاب اجباری نیست و شعار زن زندگی آزادی شعاری به شدت تفسیرپذیر است. این جنبش پس از این‌که جنبه ایجابی‌ نداشت، بسیج‌کنندگی جدی پیدا نکرد.