در تازه‌ترین نشست «مسأله شهر» مطرح شد؛ معماری فضای شهری چگونه راوی انقلاب و جنگ تحمیلی می‌شود؟

به گزارش روابط‌عمومی حوزه هنری، در ابتدای این نشست سیدفاضل سجادی به لزوم پرداختن به مساله اتفاقات و شخصیت‌های جنگ تحمیلی از طریق معماری شهری پرداخت و گفت: در جای جای مملکت چه در مکان‌های عملیاتی و چه در شهرها برای حفظ خاطره جنگ و دفاع مقدس کارهایی انجام شده است. اما چرا با همه این کارها به نظر می‌آید که شهرهای ما خالی از خاطره انقلاب اسلامی و دفاع مقدس است. آیا حاکمیت و یا یک بخشی از حکومت باید در این‌باره اقدام کند و مردم غایب باشند؟ آیا آنچه تاکنون ساخته‌ایم توانسته با سهولت مفاهیمی و وقایع را در شکل کالبدها و فرم‌ها بیان کند؟

اهداف بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس

فرخ هوشمند در پاسخ به سوال مطرح شده، گفت: جنگ در طول تاریخ بشر با عنوان یک پدیده همیشه مطرح بوده و جنگ‌های بسیار زیادی در طول تاریخ پدید آمد که خیلی از فرهنگ‌ها و جوامع را درگیر خود کرد. پدیده جنگ و دفاع مقدس ما هم در پی قیام مردمی سال ۱۳۵۷ به رهبری حضرت امام (ره) و پس از شکست توطئه‌های متعدد قبل از آن صورت گرفت که در پی آن افرادی کشته و به شهادت رسیدند و از آن‌ها به‌عنوان اتفاق‌های چریکی و یا حادثه‌های کوچک می‌توان نام برد.

وی افزود: تا اینکه در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ صدام حسین با تشویق و تدارک بلوک غرب و شرق همزمان حمله سراسری را به کشور عزیزمان آغاز کرد. وقتی این اتفاق در کشورمان افتاد، ما اسم شهرهایی مانند خرمشهر و آبادان را می‌شنویم که در مقاومت نقش پررنگی داشتند؛ با اینکه جمعیت زیادی نداشتند اما اسم این شهرها در تاریخ کشور ما نقش بسته است. بعدها شهرهای زیادی را می‌بینیم که به صورت مستقیم درگیر جنگ شدند. لایه دوم و سوم شهرها و حتی پایتخت نیز درگیر جنگ بود و مردم عادی به شهادت رسیدند. به همین ترتیب آثار و تبعات جنگ در شهرها باقی می‌ماند. در این شرایط اندیشه حفظ آثار جنگ بین متخصصین، اندیشمندان و رزمندگان مطرح می‌شود و تلاش‌هایی هم در این زمینه صورت می‌گیرد. به‌طور مثال در سال ۱۳۶۵ جهاد سازندگی بر مزار شهدای هویزه و شهدای بومی یک بارگاهی بنا می‌کند که خاطرات جنگ در آنجا ثبت شود.

هوشمند اظهار داشت: این فقط شروع و ابتدای راه بود که بعدها درگذر زمان ما بتوانیم مفاهیم و معارفی که در جنگ به آن دست پیدا کردیم را به نسل‌های آینده و پس از آن به جهان منتقل کنیم. این قسمت مهمی از تلاش‌های بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس است. وقتی که بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس در سال ۱۳۶۹ تاسیس شد، در آن زمان نیز فعالیت‌هایی انجام شد. به عقیده من، ما می‌توانیم این را به عنوان یک هدف مهم در نظر بگیریم. پس در درجه اول تلاش ما در حفظ آثار سرزمین‌مان و در درجه دوم ایجاد موزه‌ها، مراکز فرهنگی و دفاع مقدس و در مراحل بعد یادمان‌های شهدای گمنام بود.

جشنواره عمار چگونه متولد شد؟

در بخش دیگری از این نشست سجادی خطاب به سجاد صفار، دبیر اجرایی جشنواره معماری عمار گفت: در صحبت‌هایی که از شما منتشر شد، این جمله را که «ما می‌خواهیم داستان شهر را دوباره روایت کنیم» شنیده شد. می‌بینیم با همه زحمت‌هایی که بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس می‌کشد، شهر خالی از این قضیه است. موضوع دوم اینکه بالاخره جنگ بخشی از وقایعی است که در این چهل و چند سال پشت سر گذاشتیم. چطور شد شما به این ایده رسیدید که مکان رویدادها برایتان جدی و برای حفظ هویت شهر مکان رویدادها را در اولویت قرار دادید؟ و به طور کلی ایده جشنواره عمار چگونه متولد شد؟

برآیند فعالیت‌های بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس مثبت است

حامد صفار در پاسخ به سوال مطرح شده گفت: اگر جنگ را فقط به تیر، تفنگ، کشته، زخمی‌شدن و آوار شهرها خلاصه کنیم، اجحاف کرده‌ایم. جنگ از ازل بوده و تا ابد نیز هست؛ جنگ حق و باطل. اگر از این منظر به ماجرای جنگ نگاه کنیم، جنگ اصلی در تاریخ معاصر ما جنگ تحمیلی و دفاع مقدس نبوده، بلکه از قبل از آن شروع شد. انقلاب اسلامی عملا برافراشتن پرچم حق بود علیه باطل. ما اگر با این دیدگاه نگاه کنیم، همیشه در طول تاریخ، انسان‌ها دوست داشتند آثار ماندگاری از قهرمانان خود، از وقایع تاریخی که برای کشورشان و خواستگاه فرهنگی، اجتماعی و سیاسی‌شان اتفاق افتاده را حفظ کنند.

وی عنوان کرد: در این راستا بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس تعریف ماموریتی دارد و بر اساس آن تعریف تلاش‌های زیادی انجام داده است. من به شخصه فعالیت‌های بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس را مثبت می‌دانم. البته انتقاداتی وجود دارد، ولی در مجموع این برآیند مثبت بوده است.

دبیر اجرایی جشنواره معماری عمار اظهار داشت: جشنواره عمار اینگونه شروع به کار کرد که برای خود وظیفه تبیینی در حوزه گفتمان انقلاب اسلامی تعیین کرد و با ورود به عرصه سینما و رسانه، جشنواره‌های مختلفی را برگزار کرده است. این موضوع که دغدغه معماری چگونه به این جشنواره وارد شد، به شورای سیاست‌گذاری این مجموعه بر می‌گردد و دوستانی که بعد از سال‌ها متوجه اهمیت حوزه معماری و شهرسازی شدند. در جلساتی که برگزار شد این سوال مطرح شد که جشنواره عمار چه کار می‌خواهد بکند و چه کارهایی را می‌تواند انجام دهد؟

صفار بیان کرد: اکثر فضاهای شهرها، متولی دارند و بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس نیز متولی امور دفاع مقدس است. از شهدای گمنام گرفته تا یادواره‌ها و باغ موزهای دفاع مقدس که با موضوع دفاع انقلاب اسلامی ترکیب شده است. کلمه انقلاب اسلامی مفهوم عظیم و بزرگی است و به نظر می‌رسد متولی واحدی برای رسیدن به امور انقلاب نداریم و این مشکل را در جاهای مختلف می‌بینیم. به‌طور مثال در حوزه فرهنگ، یک نهاد اندیشه‌ورز و تصمیم‌ساز واحد نداریم که بتواند ساختارهای فرهنگی را با هم هماهنگ کند و هم‌افزایی ایجاد کند.

رویکردهای جشنواره مردمی معماری عمار

وی افزود: جشنواره مردمی معماری عمار می‌تواند این مطالبه را ایجاد کند؛ زیرا بسیاری از فضاها که در حال حاضر در شهرها وجود دارد فضاهای جنگ هستند. جشنواره با دو رویکرد اصلی شروع به کار کرده که در حال حاضر در اواخر کار هستیم.

وی سپس به بیان دو رویکرد جشنواره پرداخت و توضیح داد: در رویکرد اول، به دنبال آن هستیم تا کسانی که دغدغه دارند و در این حوزه متخصص هستند را بتوانیم برای جنگ فرهنگی در حوزه تخصصی و معماری شهرسازی اسلامی تربیت کنیم. در رویکرد دوم نیز به دنبال آن هستیم که عرصه‌گاه جنگ فرهنگی را مشخص کنیم. ما متوجه شدیم در شهرهای ما فضاهایی وجود دارد که سرشار از خاطره جمعی نسل‌های گذشته است که در انتقال آن به نسل حاضر ضعیف عمل کردیم.

دبیر اجرایی جشنواره معماری عمار گفت: ما مکان رویدادها و مکان شخصیت‌هایی که مرتبط با تاریخ انقلاب اسلامی هستند را بر اساس تاریخ شفاهی استان‌ها و شهرها شناسایی کردیم و تعداد زیادی از این مکان رویدادها را برای مسابقه معماری و طراحی شهری انتخاب کردیم. دغدغه ما طراحی شهری است و در این سال‌ها فعالیت‌هایی همچون یادمان‌سازی کردن برای شهدا انجام شده که در بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس صورت گرفته است. اما باید در کنار این فعالیت‌ها بسترسازی‌های لازم نیز انجام می‌شد که این اتفاق نیفتاده است. باید فضای شهرها درگیر این قضیه شوند. اگر مکان رویدادی در یک منطقه شهری وجود دارد باید آن فضا شناسایی و بازطراحی و بازآفرینی شود و زندگی جاری مردم در آن فضا بهبود پیدا کند.

سجادی در ادامه خطاب به هوشمند گفت: بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس در کدام لایه ایستاده است. آیا جنگ به معنای یک خاطره‌ای که در گذشته تمام شد دیده می‌شود و یا جنگ با این نگاه که ما همواره در جنگ هستیم؟

روایت جنگ در فضای شهری

هوشمند در پاسخ به این سئوال گفت: من می‌خواهم در مورد جنگ روایت‌ها صحبت کنم. به عقیده من برای اینکه بخواهیم یک اتفاقی و یا موضوعی را به‌عنوان خاطره جامع چه در فضای شهری و چه در قالب یک یادمان تثبیت کنیم باید آن را روایت کنیم. به‌طور مثال در مورد تدفین شهدای گمنام در نقاط مختلف شهر، عده‌ای می‌گفتند این خلاف مقررات شهری است و اعتقاد داشتند مکان تدفین شهدا در قبرستان‌های عمومی است. در حالی‌که ما در بنیاد معتقد بودیم کاش شهدا در قبرستان‌های عمومی شهرها تدفین نمی‌شدند و بر این باور بودیم که برای شهدای گمنام باید یک مکان جداگانه‌ای در نظر می‌گرفتیم. همان‌طورکه در تمام کشورهای دنیا این اتفاق افتاده است.

وی ادامه داد: قطعا با این کار یک روایتی اتفاق می‌افتد و از معماری و طراحی شهر و شهرسازی برای بیان یک روایت می‌توان استفاده کرد. ما می‌خواهیم بگوییم که روایت این است که ما در یک ظلمت عمیقی بودیم. ما در دوره اول و دوم پهلوی با هیچ‌کدام از همسایگان درگیری نظامی نداشتیم ولی می‌بینیم چند هزار کیلومتر از نقاط استراتژیک کشور به همسایگان واگذار شد. این روایت اینجا اهمیت پیدا می‌کند. ما از چه ظلمتی به چه نوری رسیدیم. در بنیاد این موضوع را مد نظر قرار دادیم که از تجربه‌های مثبت جهانی استفاده کنیم که بتوانیم روایت‌هایمان را به درستی انجام بدهیم.

وی افزود: ما در بنیاد فکر می‌کردیم که باید ظرف‌هایی را ایجاد کنیم. یکی از ظرف‌ها می‌توانست بحث موزه ملی دفاع مقدس انقلاب اسلامی و دفاع مقدس باشد. بحث‌های محتوایی زیادی شکل گرفت. در این روایت‌ها با یک حجم وسیعی از اتفاقات و حوادث روبه رو هستیم. باید یک زمینه مطالعاتی ایجاد می‌شد که کدام یک از این روایت‌ها می‌تواند جامعیت بیشتری داشته باشد که در ظرف ما قرار بگیرد. آن ظرف چگونه باید باشد که بتواند این روایت را به درستی بیان کند. این یک فضای کلی بود که من با توجه به تجربه‌ای که داشتم آن را مطرح کردم.

حامد صفار، دبیر اجرایی جشنواره معماری عمار نیز درباره روایت از طریق مردم گفت: دولت و حاکمیت هیچ‌وقت بدون حمایت و همراهی مردم به موفقیت نمی‌رسد. انقلاب در سطح نخبگانی اتفاق افتاد اما در سطح نخبگان باقی نماند و به تک تک مردم رسید. نقش مردم بسیار مهم است و ما نمی‌خواهیم جشنواره معماری عمار را در سطح نخبگانی برگزار کنیم. می‌خواهیم همه مردم در آن حضور داشته باشند. فضایی که ما برای این جشنواره ایجاد می‌کنیم یک زمان ۱۰ساله دارد.

وی سپس به نقش مردم در این جشنواره پرداخت و اظهار داشت: با یک پویش ملی نشانه‌نگاری مکان رویدادها و مکان شخصیت‌های انقلاب اسلامی از تک‌تک مردم کشور درخواست می‌کنیم به این پویش بپیوندند. خودشان آن فضایی را که در نظر دارند روایت کنند. بسیاری از این فضاها توسط مردم شناسایی شده است. ما امسال توانستیم یک فضا را در مسابقه بگذاریم. در طول زمان می‌بینید اگر در یک شهری این اتفاق رقم بخورد نقاطی که با روایت‌های انقلاب اسلامی طراحی و ساخته می‌شود، زندگی شهری مردم در آن بهبود پیدا می‌کند.

وی سپس به تشریح این بهبودی پرداخت و توضیح داد: آیا مکان رویدادهای یک شهر نمی‌تواند محور گردشگری برای آن شهر باشد؟ محور یک روایت از انقلاب اسلامی باشد؟ این حرکت شروع یک جریان است. اگر بتوانیم این فضا را در سطح کشور برای همه مردم ایجاد کنیم که داستان انقلاب در شهر را به روایت خودشان بگویند و ما نیز زمینه را فراهم کنیم که آن فضاها بازآفرینی شود، فکر می‌کنم جریان مثبتی است.

صفار در پایان سخنانش در مورد جشنواره معماری عمار اینگونه گفت: ما در بخش جوایز جشنواره سه جایزه در حوزه معماری، طراحی شهر و بخش بین الملل با نام سه شهید در نظر گرفتیم. بخش مفهومی که مفاهیم حوزه معماری شهرسازی است بخش جایزه «آرمان» است که برگرفته از نام «شهید آرمان علی وردی» است و با نگاه آرمانی به مفاهیم آن را در نظر گرفتیم. جایزه روح الله عجمیان که در اصل خواستگاه انقلاب اسلامی است و به تاثی از «امام روح الله» و به یاد «شهید روح الله عجمیان» تعریف شده است. و جایزه مصطفی که در بخش بین‌الملل است، کلمه مصطفی نام بین‌المللی حضرت رسول اکرم (ص) است و جایزه این بخش به نام «شهید مصطفی کریمی» است. این شهید افغانستانی دانشجوی دانشگاه تهران بود که به مدافعان حرم در فاطمیون پیوست و در آنجا شهید شد.