بازخوانی «انقلاب تصورناپذیر در ایران»

شست بازخوانی کتاب «انقلاب تصورناپذیر در ایران»، سه‌شنبه ۱۵ بهمن‌ماه ۱۳۹۸ توسط پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی در سرای آوینی برگزار شد.

کتاب «انقلاب تصور ناپذیر درایران» یکی از مهمترین آثار سال‌های اخیر در حوزه تبیین انقلاب در چارچوب علوم اجتماعی است که به تازگی توسط محمد ملاعباسی به فارسی ترجمه و مورد توجه صاحب‌نظران این حوزه قرار گرفته‎‌است.

در ابتدای این نشست محمدحسین علیمردانی ضمن معرفی نویسنده کتاب گفت:در این کتاب نویسنده با مرور تبیین‌های سیاسی، نهادی، فرهنگی، اقتصادی و نظامی، استدلال می‌کند که این رویکردها برای تبیین انقلاب اسلامی ناکافی است و در نهایت به یک ضدتبیین می‌رسد که اساس این ضدتبیین مسئله سرگشتگی و تاکید بر مسئله تصور امکان‌پذیری است. به‌محض اینکه مردم تصور می کنند یک امر تصورناپذیر را این انقلاب و جنبش اجتماعی می تواند به پیروزی برسد.

در ادامه محمد ملاعباسی مترجم این کتاب، با اشاره به مصاحبه‌ای از علامه طباطبایی گفت: علت انتخاب این اثر برای ترجمه اهمیت کتاب، تعریف بسیاری از صاحب‌نظران از کتاب و متفاوت بودن این کتاب از جریان عمومی کتاب‌هایی است که به تبیین انقلاب نشستند.
او همچنین افزود: اولین مواجهه نویسنده کتاب با ایران در دوران دبیرستان وی است که به علت تسخیر لانه جاسوسی در ایران، در میان تظاهرکنند‌گان علیه ایران شعار می‌داده است. اما بعدا به مطالعه درباره ایران و بررسی اسناد روی می‌آورد و پیش از این کتاب هم چند مقاله مرتبط منتشر کرده‌است. در این کتاب بیش از ۸۰ مصاحبه با ایرانی‌هایی صورت می گیرد که به انحاء مختلف تجربه حضور در انقلاب را داشته‌اند. او بر مبنای این مصاحبه‌ها و اسناد در جستجوی بی‌نظمی‌هایی است که در روایت‌های منظم از انقلاب اسلامی وجود دارد و نادیده گرفته شده‌است.
بحث اصلی کورزمن این است که؛ هرگاه انقلابی به پیروزی می‌رسد، تحلیل‌گران اجتماعی، جامعه‌شناسان و کسانی که وظیفه خودشان را پیش‌بینی‌پذیری و منظم کردن فرایندهای اجتماعی می‌دانند، شروع به ساختن روایت‌هایی از طبیعی بودن فرایند انقلاب می‌کنند. اما برای کورزمن یک شک و تردیدی در این روایت‌ها وجود دارد و مایل است این مسئله را روایت و بازسازی کند که در لحظه انقلابی افرادی که درگیر این جریان بودند مداوما با دودلی و ابهام در آینده مواجه بوده‌اند. بنابراین اطمینان خاطر از تحقق انقلاب که تحلیل‌گران انقلاب نیز بعد از ماجرا با مشاهده‌ داده‌ها مطرح می‌کنند، باعث می‌شود یک جزء اساسی از کنشگری انقلابی – غلبه بر تردیدها در فضای مبهم آینده – در نظر گرفته‌ نشود.

سجاد صفارهرندی مدیر گروه مطالعات اجتماعی و فرهنگ پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی، ضمن اشاره به اهمیت این کتاب در حوزه جامعه‌شناسی انقلاب گفت: کتاب «انقلاب تصورناپذیر ایران» از سه وجه ارزنده و توام با آورده‌ برای فضای علوم اجتماعی ما است؛ اول پرداخت خاص به حوزه انقلاب، جامعه شناسی انقلاب و جامعه شناسی انقلاب اسلامی است. در واقع کار کورزمن یک جمع بندی محققانه و نظم یافته از فضای انقلاب اسلامی و جامعه شناسی انقلاب اسلامی است. این نویسنده تا حد زیادی او این موضوع را مورد توجه قرار داده که؛ چرا انقلاب اسلامی به عنوان پدیده‌ای پیچیده و غنی مسئله جذابی برای علوم اجتماعی است و چگونه این جذابیت منجر به شکل گیری ادبیات قابل توجهی در این حوزه شده است. این کتاب از این حیث که با چارچوب ارزیابی نقادانه پیرامون کفایت تبیین ادبیات موجود، فضای کلی از این ادبیات را به ما ارائه میدهد، بسیار ارزشمند است.
صفارهرندی در ادامه تصریح کرد: انقلاب همچون بسیاری از مسائل اساسی و بزرگ از ابتدای وقوع آن تبدیل به یک مسئله می‌شود، که به جهت خصلت پیش‌بینی ناپذیری یا تصورناپذیری، علم اجتماعی خودش را موظف و مکلف می بیند که پاسخی برای این رخداد بیابد تا یکپارچگی و انسجام جهان معنایی که گویی با این رخداد دریده شده را مجددا احیا کند. این تلاش ها در دوران گوناگونی صورت گرفته است.
در دوران اخیر در دیدگاه‌هایی که می‌خواهند غنا و توانایی علم اجتماعی را تثبیت و بر آن تاکید کنند، تلاش‌هایی وجود دارد که اذعان دارد پیش‌بینی‌های عطف به ماسبق ممکن است. حتی، پیش‌بینی‌های پیش نگرانه‌ای هم اتفاق افتاده است. در این حوزه کاری که طی چندسال اخیر مورد توجه قرار گرفته، باز انتشار و توجه مجدد به پژوهش مجید تهرانیان و اسدی با عنوان «صدایی که شنیده نشد» نمونه‌ی قابل اعتنایی است. ادعای این پژوهش که نزدیک به فضای اثباتی و جریان اصلی علوم اجتماعی است، وجود نوعی پیش‌بینی و پیش گویی وقوع انقلاب است.
او همچنین ضمن تاکید بر اهمیت اثر تهرانیان در زمان خودش افزود: البته اگر در پرتو کار کورزمن و نوع دقتی که بر تناسب میان شواهد و داده‌ها با نتایج نظری، و صورت بندی نظری دارد، تحقیق «صدایی که شنیده نشده» مورد توجه قرار گیرد، روشن می‌شود که پذیرفتن این کار به عنوان پیش‌بینی انقلاب، قبولِ ادعایی سهل‌گیرانه و خام است. در واقع براساس شیوه‌ی کورزمن با آثار پس‌نگرانه یا عطف به ماسبق، کار تهرانیان و اسدی نهایتا دلالتی بیش از این ندارد که؛ در نیمه اول دهه پنجاه، توسعه و گسترشی در ارجاع بخش‌های زیادی از مردم ایران به مذهب، دیانت و هویت دینی صورت گرفته است. اما این مسئله که، این نوع از گسترش رجوع به دیانت نوعی از پیش‌بینی انقلاب است، گزاره ای است که من ادعا می کنم در سال ۵۶ به مخیله آقای تهرانیان و اسدی هم خطور نمی کرده‌است. میان این یافته تجربی و وقوع انقلاب اسلامی خانه‌های خالی بسیاری وجود دارد که در واقع منتشر‌کنندگان متاخر تحقیق، براساس واقعیت‌های بعدی این خلاءها را پر کرده‌اند.
کورزمن ضمن اذعان براینکه در هریک از تبیین‌های پس‌نگرانه مطابقت‌هایی با واقعیت انضمامی موجود دیده می‌شود، معتقد است؛ ایده و تصویر نهایی از اینکه واقعیت مهیب، شگفت و تصورناپذیر به چنگ تبیین ‌های نظری درآمده است، محقق نشده‌است.
صفارهرندی در تبیین دیگر ابعاد اهمیت کتاب «انقلاب تصورناپذیر» افزود: وجه درون دیسیپلینی این کتاب برای فضای آکادمیک و پژوهشی می‌تواند به عنوان یک نمونه خوب درنظر گرفته شود. در واقع این اثر نشان می‌دهد که؛ یک کارجامعه شناختی در چارچوب منطق خودش می‌تواند پیوند درست و منسجمی میان قلمرو کار تجربی و صورت‌بندی نظری برقرار کند
و آخرین نکته ناظر بر جنبه نظری و فرانظری کار کورزمن می‌باشد. این کتاب به طور مشخص از مسئله خاص ایران و حتی جامعه شناسی انقلاب هم فراتر رفته و نوعی درک خاص از اینکه علم اجتماعی چیست و چه کاری می تواند انجام دهد و این انتظار را چطور می تواند به نحو منسجمی به کار ببرد را مطرح می‌کند. او نشان می‌دهد تا کنون کاری که علم اجتماعی انجام داده است این است که از پس رخداد، خرق عادتی را که در دل رخداد محقق شده است را با تبیین عطف به ماسبق خودش تدارک کند. اما اوج کار کورزمن این است که از این نوع کاری که علوم اجتماعی برای خودش تصور می کند، فراتر رفته و مفهوم ضدتبیین را طرح می‌کند که پذیرش عنصر احتمال و پیش آمدی بودن در جهان انسانی است.
کورزمن نشان می‌دهد که ضدتبیین می‌تواند در عین اینکه گزارشی از واقع به ما رائه بدهد اما گشودگی و امکان که ویژگی خاص جهان انسانی است را حذف نمی‌کند. و بدون اینکه آن را تعلیق کند از واقعیت گزارش می‌دهد. در این فهم؛ برای ما، علوم اجتماعی ما و نوع مواجهه‌ای که ما از سنت و چارچوب معرفتی با علوم اجتماعی می‌توانیم داشته باشیم دلالت‌ها، گشایش‌ها و امکان‌های متعددی وجود دارد.

در ادامه نشست، صادق پیوسته مدرس و پژوهشگر جامعه‌شناسی سیاسی و انقلاب، گفت: این کتاب از سنت آمریکایی جامعه شناسی برخواسته است و روایتی که نویسنده در آشنایی با انقلاب ایران مطرح میکند بسیار جالب است. ارزش این کتاب به این است که روایت‌های افراد مختلف به خصوص اعضای کوچه بازار را جمع‌آوری و سازمان می‌دهد تا به ما نشان دهد که چگونه فهم کنشگران از اتفاقی که در حال وقوع است، فهم ثابتی نیست. در واقع ابتدا مباحثی درباره تک کنشگرها مطرح می‌شود؛ که زمانی که کنشگر خودش نمی‌داند که می‌خواهد چه کاری انجام دهد شما چگونه می‌توانید بگویید در آینده او چه اتفاقی خواهد افتاد. سپس به جماعت کنشگرها اشاره دارد. در جای‌جای کتاب نشان می‌دهد که سخنگوهای گروه‌های اجتماعی خودشان نمی‌دانستند که فردا چه کاری خواهند کرد. اینکه فردا آنها می‌خواهند چه کنند به حجم مردم بستگی داشت و حجم مردم نیز به انتظار مردم از موفقیت انقلاب معطوف بود. در واقع به یک دوری می‌رسیم که به راحتی نمی‌توانیم پیش‌بینی بکنیم و این به صورت منطقی و روشی نشان داده می‌شود که نه تنها نمی توانیم پیش بینی کنیم بلکه پیش بینی پسینانه هم ممکن نیست.
پیوسته در ادامه اهمیت این کتاب تصریح کرد کورزمن این بحث را مطرح می‌کند که اگر ما این ضعف‌ها و قوت‌ها را ببینیم به این می‌رسیم که انقلاب چگونه آغاز و به پایان می‌رسد و نقطه عطف آن کجاست، کجا کنشگران از تصور ناپذیر بودن انقلاب به این می‌رسند که تصورِتصورناپذیر انجام می‌دهند. این نقطه نقطه عطف است. در واقع کورزمن در بررسی فرایند انقلاب به این مسئله می‌پردازد که کجا تصور ناپذیر، قابل تصور شد.

ملاعباسی در بخش دوم صحبت‌هایش گفت: در فرایند ترجمه این کتاب که نوشته‌ای از یاران امریکایی درباره انقلاب ما بود، این احساس که چرا ما نمی‌توانیم از این دست کتاب‌ها بنویسیم بسیار پررنگ بود.
او در پاسخ به شگفتی صادق پیوسته از تولید این ادبیات در سنت آمریکایی گفت: این کتاب به صورت کامل در سنت جامعه‌شناسی امریکایی قرار می‌گیرد. به ویژه طرح بحث کتاب ذیل چارچوب نظریه عقلانی در فصل آخر کتاب. در واقع نهایتا این حکم داده می‌شود که آدم‌ها در شرایط خاص یک هزینه فایده خاصی می‌کنند که متفاوت از چارچوب کلی و آشنای نظریه انتخاب عقلانی متاثر از اقتصاد است. معتقدم در سال‌های اخیر جامعه‌شناسی امریکایی و در کنارش روانشناسی، اقتصاد و… یا به طور کلی حوزه میان‌رشته‌ای گسترده‌ای که به عنوان اقتصاد رفتاری آن را می‌شناسیم، اتفاقا بر این سطح تاریک عقلانیت انسان‌ها و بر شیوه‌های مختلفی که این مسئله را می‌توان مدیریت و پیش‌بینی کرد متمرکز شده و از آن سود هم برده است.
او همچنین افزود: قائل بودن به رویکرد پیش‌بینی ناپذیری انقلاب اسلامی ایران چه پیامدهایی برای علوم اجتماعی دارد؟ به نظرم شاخه ای از بچه‌های مذهبی هم وجود دارند که از این تحلیل ناخرسند هم نیستند. به این معنا که این انقلاب دل به تحلیل‌های جامعه شناسانه نمی‌دهد و باید با ابزارهای فکری بسیار متفاوتی نسبت علوم اجتماعی به سراغ این انقلاب رفت.
ما می‌توانیم از این کتاب برای اعاده حیثت از امر شگفت‌انگیز در جامعه‌مان استفاده کنیم. به بیان دیگر در سایر نظم‌های اجتماعی چیزهای شگفت انگیزی وجود دارد که تن به تحلیل مرسوم نمی‌دهد ولی ابزارهای اندیشدن به آن از علوم انسانی می‌گذرد. این کتاب امیدی است به اینکه همچنان می‌شود کار جامعه شناسانه کرد. بسیاری از اساتید ما هستند که انگار شابلونی دارند که سال‌هاست بر روی هر اتفاقی می اندازند و از هیچ چیز شگفت‌زده نمی‌شوند. و این رویکرد در فضای عمومی کسالت‌بار علوم اجتماعی ایران نیز قابل مشاهده است. به طور مثال در جایزه کتاب علوم اجتماعی امسال از میان ۷ اثر موجود فقط ۲ اثر تالیفی وجود دارد.

صفارهرندی در پاسخ به این پرسش که وقتی کتاب به ما می‌گوید تبیینی وجود ندارد، نوشتن، ترجمه یا خواندن کتاب چه فایده‌ای دارد؟ گفت: نکته اساسی ارزیابی دقیق انتظار و توقع ما از علم اجتماعی است. به نظرم دو غرض می‌توان از علم اجتماعی در نظر داشت. یک غایت، غایتِ قرن نوزدهمی یا ایده جریان اصلی علوم اجتماعی است که مسئله را در چارچوب کنترل فهم می‌کرد. به این معنا که علم باید به ما توانایی پیش‌بینی بدهد تا ما بتوانیم کنترل کنیم. اگر در این چارچوب مسائل اجتماعی درک شود بنابراین این کتاب را یک اثر بن‌بست آفرین درک می‌کنند.
اما فهم دیگری محتمل است که از چارچوب سنتی فاصله می‌گیرد، در تحولات اخیر جامعه شناسی ردپا دارد و برای ما هم الهام بخشی‌ها و جذابیتی‌ها می‌تواند داشته باشد. در این فهم مسئله اصلی علم اجتماعی به جهت ویژگی خاص هستی‌شناسانه انسان، اساسا نمی تواند کنترل، به مفهوم کنترل فنی باشد. کار علم خلق، به چنگ آوردن یا بازآفرینی معناست. البته این معنای دوم علم به ادبیات نزدیک می‌شود. مسئله فراهم کردن مخزنی از معناست که قرار نیست فرمول‌های عام و خام جزمی ارائه دهد. اما چارچوبی ارائه می‌دهد که ما ذیل آن و با استفاده از مخزن آن موقعیت خودمان را می فهمیم و برای این موقعیت و عمل معطوف به این موقعیت معنایی فراهم می‌کنیم. به این معنا مرزهای علم و ادبیات کمرنگ می‌شود. اما علم همچنان وجود دارد.
صفارهرندی همچنین تصریح کرد: زمانی که من کتاب آقای کورزمن را می‌خواندم برای من تداعی کننده اثر «زمانی میان زمان‌ها»ی لیلی عشقی بود. که در چارچوب سنت عرفان نظری سعی کرده مسئله را توضیح دهد. در واقع این تداعی به این معناست که اثر کورزمن امکانی فراهم می‌کند که ما بتوانیم در یک معنای وسیع‌تری کاری همچون اثر عشقی را هم به عنوان بخشی از علم اجتماعی بفهمیم. این همان تاکید بر مفهوم امکان یا به تعبیر کورزمن رخداد است. فهم امورات به مثابه رخداد یا صاعقه‌ای که از جایی بیرون از ما و جایی که فهمش برای دشوار است می‌آید. ما به او آری می‌گوییم و او ما را دربرمی‌گیرد. تجربه‌ای که میان قبل و بعدش فاصله می‌اندازد و بعد تمام می‌شود. و چیزی که از آن باقی می‌ماند نوعی یاد و ذکر است که کل مسیر آینده را از خودش متاثر می‌کند.
به نظرم این نوع نگاه به علم اجتماعی، این امکان را فراهم می‌کند که ما بتوانیم چارچوب‌های معنابخشی سنت خودمان را در جهت فهم واقعیت امروزین اجتماعی به سخن دربیاوریم.
پیوسته نیز در پایان این نشست: ضمن اشاره به مصادیقی از رویکرد امریکایی جامعه‌شناسی گفت: در کتاب کورزمن چندین بار این موضوع مطرح می‌شود که چگونه این اطمینان فردی در رهبر و بعد در خود مردم باعث می‌شود، تمامِ تصورناپذیریِ قدرتِ عجیبِ رژیم شکسته بشود. و این نقطه ارزشمندی است که از این پس می‌توان درباره انقلاب اسلامی و هم درباره سایر انقلاب ها، به آن فکر کرد. کار علوم اجتماعی همچون مولوی و سعدی و … با ارائه روایت و داستان در جامعه محقق می شود. و از خلال روایت است که علم اجتماعی کار می‌کند.
او نیز در پایان در پاسخ به این سوال ملاعباسی که چرا ما از این نوع آثار نمی‌نویسیم گفت: اول اینکه ما شدیدتر از آمریکایی‌ها گرفتار سنجش سودی آثار هستیم. دوم اینکه باید در چارچوب‌های مشخص و محدودیت‌های خودساخته پژوهش‌ها ارائه شود و سوم نیز نمی‌دانیم اسناد و افراد رو چگونه به عنوان منبع حفظ کنیم.