نشست «گفتگو میان فقه و موسیقی» چهارشنبه ۲۶ آذرماه در پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی برگزار شد.
علیرضا بلیغ در ابتدای این نشست گفت: در طول تاریخ معاصر ما خصوصاً بعد از انقلاب نظرات فقهی مختلفی درباره موسیقی مطرح بوده است. در مقاله‌ای از استاد محمدرضا لطفی می‌خواندم که می‌گفتند نظر فقهی که امام خمینی در سال‌های ابتدایی انقلاب مطرح می‌کنند، در ۴۰۰ سال فقه شیعه بی‌سابقه است. در استفتائی که آیت‌الله وزیری از ایشان می‌کنند، آلات موسیقی را جزء آلات مشترکه می‌دانند و از نظر ایشان موسیقی هم حکم به حلال و حرام پیدا می‌کند. هرچند به طور کلی موضع سختی نسبت به موسیقی داشتند و دستور اولیه امام این بود که چون موسیقی اراده‌ها را سست می‌کند صداوسیما مطلقاً موسیقی پخش نکند.
این پژوهشگر جامعه‌شناسی و موسیقی افزود: در نگاه کلی باید بگوییم فقه متکفل اداره جامعه است و تلاش می‌کند نظم عمومی جامعه را برقرار کند. از طرفی موسیقی را اگر بخواهیم با نظر آدورنو بررسی کنیم می‌گوید جنبش اجتماعی ماندگار علیه جامعه، وجه اجتماعی هنر است. یعنی گویی هنر همواره بر فراز وضع موجود قرار می‌گیرد چون با آزادی رابطه ناگسستنی دارد. این ممکن است نظمی که فقه مدنظر دارد را به نحوی تحت‌الشعاع قرار دهد. آزادی و امنیت از جهتی مقابل هم قرار می‌گیرند. نظرات فقها در ۴۰ سال بعد از انقلاب بیش از گذشته با موسیقی همراهی داشته اما در مدیریت کشور ما این چالش همچنان وجود دارد. مسئله اصلی سیاست‌گذاری برای موسیقی است.
حجت‌الاسلام مجتبی فلاحتی سپس گفت: فیلسوف معروف انگلیسی می‌گوید غافله‌های تفکر بشری برای رسیدن به مقصد ۳ منزل را طی می‌کنند: مرحله نیشخند و ریشخند به موضوعات جدید، سپس مرحله گفتگو و تأمل روی مسئله و مرحله سوم یقین است. در بحث موسیقی فکر می‌کنم هنوز در مرحله اول مانده‌ایم. نزاع‌هایی که در جامعه ما وجود دارد نشان می‌دهد که هنوز به مرحله گفتگو نرسیده‌ایم.
این مدرس حوزه و فقه‌پژوه افزود: بین دو اصطلاح موسیقی و غنا باید تفکیک کنیم. موسیقی در عرف فقهی ما به معنای نوازندگی است و غنا به معنای موسیقی آوازی و سازی است. موسیقی سازی در فقه شیعه ۴ موج و تطور داشته و غنا که همان آواز است ۲ تطور داشته است. ۱۳۵۰ سال موسیقی سازی در فقه شیعی – به‌جز در نگاه دو نفر از فقها – حرام مطلق بوده است؛ در عصر ائمه، تشریع و متقدمین فقها که من موج اول را تحریم مطلق موسیقی سازی نام‌گذاری کردم. تا برسد به مرحوم آیت‌الله خویی که نسبت به حرمت موسیقی تردید داشتند که موج دوم موسیقی است. موج سوم اویل انقلاب است که امام خمینی (ره) موسیقی را بدتر از تریاک می‌دانستند. نمونه آن مواجهه امام با اهالی موسیقی در رادیو دریا است که ایشان نگاه سلبی دارند اما در سال ۵۹ با شنیدن موسیقی درباره استاد مطهری نگاه شان تغییر کرد و در ادامه برای اولین بار در فقه شیعه فتوا می‌دهند که موسیقی دارای انواع حلال و حرام است.
وی ادامه داد: در دوره چهارم به فتوای خاص آیت‌الله خامنه‌ای می‌رسیم که به عقیده من نگاه ایشان به‌تنهایی آغازگر موج چهارم است. آیت‌الله خامنه‌ای موسیقی را نعمت الهی می‌دانند که مبتنی بر نظم، فلسفه و ریاضیات است و آلات موسیقی هم بر پایه آیات الهی ساخته شده است. این جملات خیلی مهم است. ملاصدرا هم می‌گفت موسیقی از معراج و ملکوت عالم آمده و می‌تواند انسان را به خدا برساند. عین این تعبیرات را رهبر معظم انقلاب هم دارند. درباره ۲ تطور پیرامون غنا یا همان آواز هم یک نگاه این بوده که مطلقاً حرام است و حدود ۵ الی ۶ نفر از فقها ازجمله آیت‌الله خامنه‌ای غنا را به دو نوع حرام و حلال تقسیم می‌کنند.
تقی ضرابی، مدیر خانه موسیقی ایران در ادامه به بیان دیدگاههای خود پرداخت. وی گفت: هر کسی مسائل را همان‌طوری نگاه می‌کند که دوست دارد ببیند. یک کسی میوه درخت را استفاده می‌کند و یک کسی از چوب آن و … . موسیقی هم دقیقاً همین‌طور است. اگر بخواهیم به جنگ بریم موسیقی متناسب با آن را می‌سازیم و اگر بخواهیم به مکان مقدسی مثل مسجد برویم متناسب با همان موسیقی می‌سازیم. موسیقی صلح، جنگ، عرفان، اذان، کلیسا و … داریم. موسیقی‌ای هم داریم که در جاهای ناپاک استفاده می‌کنند که ازنظر خودشان حلال است.
هومان اسعدی، مدیر گروه موسیقی دانشگاه تهران سپس گفت: در حوزه‌هایی که ماهیت بین‌رشته‌ای دارد تخصص در هر دو رشته لازم است. من تخصص در فقه ندارم. مقداری مطالعه در این زمینه داشته‌ام ولی کار اصلی‌ام موسیقی‌شناسی است. مسئله جدی که در این میان وجود دارد که تعاریف یکسانی درباره این مفاهیم در رشته‌های مختلف وجود ندارد.حتی گاهی تعریف مفاهیم خیلی مشخص نیست. باید تعاریف مفاهیم موسیقی را مشخص کنیم. مفهوم موسیقی مربوط به ایران نیست و یکی از قدیمی‌ترین وسایل ارتباطی بشر صوت است. بعضی معانی را کلام و زبان نمی‌تواند منتقل کند. موسیقی یک سیستم نشانه‌شناسی صوتی است. گاهی خوبی یا بدی یک موسیقی از منظر کارکرد آن مطرح می‌شود. دانش تاریخی و مطالعات فرهنگی پیرامون آن به این سادگی نیست که بتوان راجع به همه انواع آن با یک جمله قضاوت کرد.
سید محسن میرمهدی سپس عنوان کرد: منطق ارسطویی هنوز در فقه حوزه‌ای ما و درباره موسیقی حکم فرماست. با انقلاب اسلامی در ایران یک برش در تاریخ ما به وجود می‌آید. فقه و علوم الهی خیلی بیشتر عکس‌العمل نظری و سیاسی نشان می‌دهد. نظریات فقه پویا از بعضی جهات به نظریات جامعه‌شناسی موسیقی و فلسفه موسیقی نزدیک‌تر می‌شوند. توجه به نقش موسیقی در شرایط سامان تحمیلی بازار محصولات فرهنگی، به‌عنوان پدیده‌ای جدید در وضعیت فرهنگی ایران، در زندگی اجتماعی مدرن ایران جنبه‌ای از مسئله است. همچنین توجه به ارائه نظریات بخشی از مراجع شرع که درباره موسیقی حکم داده‌اند به‌صورت جدی وارد گفتمان شده است.
وی افزود: تکرار فرمول‌های رایج در فقه سنتی در برابر پدیده‌های جدید موسیقی در جامعه ایران، نشان عدم دسترسی فقه سنتی به ابزارهای متناسب برای تحلیل این پدیده‌ها است. نظریات امام خمینی و آیت‌الله خامنه‌ای در این باب نمونه‌هایی از فقه پویا هستند که مایلم نام آن را فقه اجتماعی بگذارم. مشکل نارسایی فقه درباره موسیقی از تعریف موسیقی و نقش و عملکرد آن در جوامع مدرن آغاز می‌شود. عملکرد امروز موسیقی ازلحاظ پایه‌ای تغییر کرده است.
میرمهدی اضافه کرد: با افزایش قیمت نفت بعد از انقلاب، مصرف‌گرایی در ایران بیشتر شد و اصطلاحاً زندگی ما آمریکایی شد. درنتیجه تولیدات فرهنگ مصرفی هم وسعت بی‌سابقه‌ای یافت، بدون این‌که تحلیل و آسیب‌شناسی وضعیت جدید آن را همراهی کند. بالا رفتن دسترسی به موسیقی نکته دیگر است. نکته دیگر این است که فقه در برابر معیارهای اخلاقی جامعه حساس است.
مجتبی فلاحتی در ادامه گفت: فقه بخشی از مباحث دینی است که متصدی بیان قوانین و حدود تمام رفتارها و نهادهاست. فقه می‌گوید این خوب است یا بد، حلال است یا حرام، مستحب است یا مکروه و بر این اساس یک نظام اجتماعی و سبکی از زندگی را برای ما ساخته است. طرحی با نام تحلیل جامع موسیقی دارم که از ۲۰ منظر موسیقی را دیده‌ام. از منظر فلسفی، روانشناسی اسلامی، فقهی و بعضاً اجتماعی این بحث را مورد مداقه قرار داده‌ام. فارابی در موسیقی الکبیر از منظر فلسفی به موسیقی نگاه کرده است اما بحث امروز ما فقه موسیقی است.
وی خاطرنشان کرد: این‌که گفتند فقه شیعه مبتنی بر منطق ارسطویی است این‌گونه نیست. فقه، فلسفه یا منطق هرکدام روش و منابع خود را برای بررسی مسائل دارند. برداشت من از صحبت‌های آقایان این بود که فقه حق ندارد راجع به موسیقی صحبت کند. ما کم با هم گفتگو کرده‌ایم و این باعث شده موسیقی‌دان‌ها به ملاک‌های شخصی خودشان رجوع کنند. باید ملاک‌های آیات و روایات را ببینیم. البته مبانی فلسفی و اجتماعی هم به درد فقیه می‌خورد. اما نباید به این نتیجه برسیم که موسیقی‌دان از فقیه مستغنی است.
تقی ضرابی سپس گفت: موسیقی متعلق به همه دنیا است. می‌توانیم با دلایل علم و عقل انواع موسیقی و جنبه‌های زشت و زیبای آن را برای جامعه تبیین کنیم. مشکل ما ازآنجا شروع شد که معلمینِ سرود را از مدارس برداشتیم و خرده‌فرهنگ‌های بیگانه جای آن را گرفته‌اند. حتی این خرده‌فرهنگ‌ها در نوحه‌سرایی ما وارد شده‌اند. باید از کودکستان و دبستان شروع کنیم. فقه آنجایی که گفت موسیقی در مدارس ما نباشد کار خود را تمام کرد و جا را برای انواع موسیقی‌های زشت باز کرد. متأسفم که باید بگویم موسیقی نوحه‌های ما همان موسیقی‌ای است که در جاهای زشت اروپا دارند اجرا می‌کنند.
هومان اسعدی گفت: عنوان جلسه گفتگوی فقه و موسیقی است و نه فقهِ موسیقی. موضع‌گیری جناب آقای فلاحتی من را یاد مطلبی که در مجله‌ای کار کرده بودیم با عنوان سنگرگیری پشت خط قرمز انداخت. وقتی راجع به فقه و موسیقی صحبت می‌کنیم باید اول تعریف آن را شفاف و مشخص کنیم. یعنی موضوع‌شناسی و این‌که بدانیم راجع به چه صحبت می‌کنیم. تعاریف تاریخ‌مندند و در دوره‌های مختلف عوض می‌شوند و اگر از بستر اصلی خارج شوند می‌تواند سوءتفاهم ایجاد کند.
وی ادامه داد: انواع موسیقی داریم و باید متخصص موسیقی باشیم تا بتوانیم راجع به ساختار آن صحبت کنیم. مبتذل‌ترین نوع موسیقی درجاهایی در کشور ما نفوذ کرده که کسی فکرش را هم نمی‌کند. موسیقی در دوران صفوی خیلی رواج دارد اما شاه‌طهماسب در مقطعی توبه می‌کند و می‌گوید فقط در نقاره‌خانه همایونی موسیقی باشد. نقاره‌خانه همایونی حکم صداوسیمای آن زمان را داشته و در آنجا مشکل نداشته ولی در جاهای دیگر اشکال داشته است.
در ادامه مجتبی فلاحتی گفت: ما در فقه برای استنتاج یک بحث فقهی، روشی داریم که بگوییم چیزی حرام است یا حلال. مسائل تاریخی در دیدگاه فقیه دخیل است اما منابع فقه، تاریخ نیست. ۳۰۰ روایت در حرمت غنا داریم. روایات از منابع فقه است. فقه یعنی کشف نظر مذهب در هر دوره تاریخی. رهبری می‌گویند حدود ۴۰ نوع موسیقی خوب است و باید در جمهوری اسلامی ترویج شود. موسیقی‌ای که انسان را به آرامش عصبی می‌رساند، موسیقی‌ای که انسان را به خدا نزدیک می‌کند و … . فقهایی که موسیقی را حذف کردند و موسیقی‌دانانی که به فقه و روایات شیعه بی‌اعتنا بودند مقصر وضع امروز هستند. ما داریم بحث‌های تاریخی را بیشتر پررنگ می‌کنیم.
سید محسن میرمهدی سپس اظهار داشت: من نمی‌خواهم نظریات فقه را کنار بگذارم. حتی از اشتراک دغدغه بین مکاتب انتقادی در غرب نسبت به موسیقی و انتقاداتی که از طرف فقه پویا مطرح می‌شود صحبت کردم. افراط در احساسی کردن فضای جامعه مسئله‌ای است در حوزه فقه که چون جنبه‌های احساسی موسیقی قوی است می‌تواند این تأثیر را داشته باشد. نحوه برخی از نوحه‌خوانی‌ها هم همین‌طور است که آقای ضرابی هم اشاره کردند که این نوع موسیقی دقیقاً در دیسکوتک‌ها در غرب رایج است. نوع این احساسات را نمی‌توان با ماجرای کربلا مرتبط کرد و به این نوع موسیقی استریپ تیز روانی و روحی آن خواننده می‌گویند.
مجتبی فلاحتی گفت: این نوع مداحی‌ها را صد در صد حرام می‌دانیم و غنای محض است. اما این‌که چه کسی باید جلوی آن را بگیرد مربوط به ما نیست.
سید محسن میرمهدی سپس گفت: در برنامه صبحگاهی رادیو معارف وقتی گوینده صبح‌به‌خیر می‌گوید، فضای آن هیچ تفاوتی با رادیو جوان یا حتی رادیوهای آمریکایی ندارد. به همان شکل ارائه احساسات صورت می‌گیرد برای به هیجان آوردن شنوده تا با حس خوب وارد زندگی روزمره خود بشود. این پدیده‌ها در رسانه‌های جمهوری اسلامی دارد شکل می‌گیرد. مسئله من مرز بین موسیقی و فقه نیست بلکه مسئله من پیدا کردن چاره برای این مشکلات است.
تقی ضرابی گفت: وقتی فرهنگ بزرگ‌تر و مادر ضعیف می‌شود، خرده‌فرهنگ‌های بیگانه وارد جامعه می‌شوند و دشمنان ما خرده‌فرهنگ‌های خود را همین‌طور صادر می‌کنند. ای کاش فقط به آمدن موسیقی ختم می‌شد، تبعات بد دیگر آن‌هم می‌آید. ما یک زمانی اصلاً شلوار پاره نمی‌پوشیدیم، غذای بیرون نمی‌خوردیم و همراه با خانواده غذا می‌خوردیم.
هومان اسعدی در ادامه گفت: موزیکولوگ‌ها و انسان‌شناسان فرهنگی درباره کاربرد و کارکرد موسیقی خیلی نوشته‌اند. یکی از این کارکردها بازنمود هویت است. تضعیف موسیقی، هویت ما را مخدوش می‌کند. ایجاد انسجام و یکپارچگی اجتماعی کارکرد دیگر موسیقی است. این نوع بحث‌ها بین‌رشته‌ای است و از متخصصین مختلف باید کمک گرفت. اگر بخواهد دیالوگی شکل بگیرد و بحث‌ها جدی‌تر و عمیق‌تر شود قطعاً باید میزان آشنایی با مفاهیم رشته موسیقی هم در تصمیم‌گیری‌ها و هم تعیین حرمت و حلیت در نظر گرفته شود.
این نشست در ادامه با پرسش و پاسخ همراه بود.
ثبت دیدگاه