چگونه سرمایه داری جدید خود را با پلتفرم ها، استارتاپ ها و اقتصاد دیجیتال بازتولید می کند؟

در این نشست دکتر مجید سلیمانی ساسانی، مترجم کتاب، پژوهشگر پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی و عضو هیئت علمیِ گروه ارتباطات دانشگاه تهران، دکتر محمد لسانی پژوهشگر و کارشناس حوزۀ رسانه و دکتر میثم مهدیار، معاون پژوهشی پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی، به گفتگو پیرامون مسئله پلتفرم‌های اقتصادی اجتماعی جدید و اقتصاد دیجیتال پرداختند.

میثم مهدیار جامعه‌شناس حوزۀ فرهنگ در آغاز نشست با اشاره به پیوند سرمایه‌داری و اقتصاد دیجیتال گفت: در قرن بیست و یکم شکل جدیدی از سرمایه‌داری ظهور کرده است و این صورت جدید علیرغم اینکه نشانه‌هایی از صدق گفته‌های مارکس و نیز چالش در آن‌ها را به همراه خود دارد، پیچیدگی‌های جدیدی پیدا کرده است. مارکس پیشرفت ابزار تولید را باعث به هم خوردن روابط حقوقی بین نیروی مالکیت و نیروی کار می‌دانست و امید داشت که این پیشرفت به خودآگاهی طبقاتی نیروی کار منجر شود اما در سرمایه‌داری فناورانه جدید  اگرچه فناوری‌ها با سرعت بالایی در حال رشد هستند اما این پیشرفت اغواگرانه بوده و اشکال جدیدی از استثمار را رقم زده است. تغییراتی که سرمایه‌داری به واسطۀ پلتفرم‌ها و اقتصاد دیجیتال ایجاد کرده است، باعث کاهش تعداد کارگران و افزایش بیکاری، کنترل شدیدتر نیروی کار و انحصار در بازار شده است. در انقلاب جدید فناورانه و اطلاعات که پیوند وثیقی با سرمایه‌داری دارد دیگر منابع و مواد خامی که نظام سرمایه‌داری استفاده می‌کند، محدود به تولید کالا نیست بلکه امروزه قسمت اعظمی از منابع سرمایه‌داری، داده ها در دنیای دیجیتال هستند که یک ویژگی آن این است که  خود مصرف کنندگان و کاربران به عنوان کارگران رایگان آن‌ها را تولید می‌کنند.

دکتر مجید سلیمانی مترجم کتاب و پژوهشگر حوزۀ رسانه در ادامه نشست افزود: از نگاه من ارتباط جدید و نسبت وسیعی بین سرمایه‌داری در نگاه کلی و ادامه استعماری که ما تحت عنوان پسااستعمار ذکر می‌کنیم شکل گرفته است. نظام سرمایه‌داری پلتفرمی نیروی جدیدی است و بسیاری از فناوری‌های اطلاعاتی جدید در جهت تداوم رویکردهای استثماری، نواستعماری و سلطۀ نظام جهانی سرمایه‌داری عمل کرده‌اند. بنابراین فهم این فرآیندهای جدید برای ما که داعیۀ رهبری حلقۀ تضعیف‌کنندۀ نظام جهانی و سرمایه‌داری را داریم امری الزامی است تا اقتضائات و پیامدهای اقتصاد دیجیتال را درک کنیم.

محمد لسانی پژوهشگر و کارشناس حوژه رسانه نیز در ادامۀ نشست گفت: اقتصاد برنامک‌ها یا پلتفرم‌ها در سال ۲۰۱۵ توانست بسیاری از صنایع مسلط حوزه فرهنگ را در سیطرۀ خود بگیرد و به طور مشخص از صنعت هالیوود پیشی بگیرد و چرخش مالی آن از صنعتی مانند هالیوود با قدمت یک قرن عبور کند. مفهوم این کتاب تاکید می‌کند که پلتفرم‌ها و دنیای اطلاعات ادامه نظام سرمایه‌داری هستند. سرمایه‌داری تبعیت و وابستگی را برای مخاطبان به یک الزام نظام‌مند تبدیل کرده است. لذا تغییر ساختار در نظام سرمایه‌داری بحث مهمی است که نه تنها تغییر در نظامات اجتماعی را اصل گذاشته است بلکه کنترل از درون از طریق داده‌ها را مطرح می‌کند، فضائی که سرمایه‌داری پیش از دنیای دیجیتال در اختیار نداشت.

لسانی افزود “نظام سرمایه‌داری کمبودهای خودش را با یک بازسازی اجتماعی و صنعتی که در حوزۀ اطلاعات و فناوری رخ داده است پر می‌کند. نظام سرمایه‌داری با ایجاد انحصارگرایی به سمتی می‌رود که فضای مشارکتی را کمتر می‌پذیرد. در فرآیند اینترنت به عنوان بزرگترین پروژه اوپن سورس، برنامه‌نویسانی از اقصا نقاط جهان مشارکت دارند اما سود این پروژۀ رو به رشد، در انحصار کشورهائی است که به صورت مشخص در مرکز سرمایه‌داری قرار دارند. کشورهائی که هم به حوزۀ زیرساخت‌ها مجهز هستند و هم حوزۀ تجهیزات که الزام اتصال به این دنیای دیجیتال است.”

میثم مهدیار معاون پژوهشی پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی در ادامه با تاکید بر ویژگی انحصارطلبی در پلتفرم‌های جدید  افزود:  شاهد هستیم که غول‌های جهانی مانند گوگل، فیس‌بوک و آمازون، فناوری اطلاعات را در انحصار خود دارند. گوگل به عنوان یک پلتفرم تبلیغاتی اینترنتی اغلب مانع ورود شرکت‌هایی می‌شود که می‌توانند در این بازار رقابت کنند و خود را به چالش بکشند یا فیس‌بوک با خرید پلتفرم‌های مختلف از جمله اینستاگرام و واتس‌آپ در چند سال اخیر، با جمع‌آوری اطلاعات دربارۀ  رقبای بالقوه، خدمات‎شان را به نوعی شبیه‌سازی و آنها را از بازار رقابتی خارج می‌کند. این انحصارطلبی و تمرکزگرایی نه یک رویکرد سیاسی یا اقتصادی که در ذات اقتصاد دیجیتال و پلتفرم‌های جدید است که تبعات آن‌ها را در کشور ایران هم شاهد هستیم و می بینیم که برخی تاکسی‌های اینترنتی چطور با ایجاد انحصار و دمپینگ در بازار قیمت‌ها را افزایش داده‌اند.

مجید سلیمانی پژوهشگر حوزۀ رسانه در ادامه گفت: سرمایه‌داری اساساً نیاز دارد که جهان مسطح و سلایق یکسان شود تا با سهولت بیشتری برای فروش بیشتر سیاست‌گذاری کند. از این جهت انحصار در پلتفرم‌ها اهمیت پیدا می‌کند. این چرخه کم کم انحصار ایجاد می‌کند و همانطور که آقای مهدیار اشاره کردند انحصار ذات جهان فناوری و ارتباطات است. این کتاب نشان می‌دهد که چگونه سرمایه‌داری با طرح اقتصاد دیجیتال، استثمار را گسترش داده و بحران‌های خود را مرتفع ساخته است.

وی در ادامه افزود: آن چیزی که مهم است و نویسنده این کتاب هم به آن اشاره داشته آینده پلتفرم‌ها در بحث “مالکیت” است که می‌تواند در کشور ما هم یک شناخت جامع در عرصۀ سیاستگذاری فرهنگ، اقتصاد و فناوری  به دست دهد. بر خلاف برخی تصورها در نظام سرمایه‌داری جدید، مالکیت از بین نرفته بلکه تکثر یافته و شکل آن تغییر پیدا کرده است.در جهان فناوری و اطلاعات پلتفرم‌هایی بقا می‌یابند که مالکیت “زیرساخت‌ها” را در اختیار داشته باشند. تصور اینکه پلتفرم‌ها صرفاً با ارائه خدمات می‌توانند ادامه حیات بدهند دیدگاه اشتباهی است. امروزه کشورهای به حاشیه رانده شده هم به سراغ زیرساخت‌ها برای ذخیره‌سازی، استخراج و تحلیل اطلاعات خود رفته‌اند و از این رو کشورهائی که می‌خواهند در این عرصه تاثیرگذار باشند باید به مساله مالکیت در زیرساخت ها فکر کنند.

گزارش تصویری از نشست: https://www.aparat.com/v/atMIU