در جست و جوی زبانی تازه برای روایت انقلاب اسلامی

محسن فاطمی نژاد:

تجلیل از دو دهه تمرکز نویسنده روی موضوع انقلاب و انسان انقلاب اسلامی

در ابتدای این نشست حجت الاسلام مجتبی نامخواه با بیان اینکه نویسنده این کتاب، بیش از دو دهه است که مسئله انقلاب و انسان انقلاب اسلامی را دنبال می کنند، عنوان داشت: اندیشمندان علوم اجتماعی ایران وضعیتی دارند که یا اساساً به جامعه خودشان علاقه ای ندارند و مسئله ندارند یا اینکه اگر به جامعه و دگرگونی های آن علاقه دارند بنا بر سفارش کارفرماهایی است که کمتر با اساس علوم اجتماعی آشنا هستند. در چنین شرایطی اصل داشتن یک پروژه برای اندیشوران علوم اجتماعی اهمیت دارد که دکتر طاهایی نیز بر همین مبنا حدود دو دهه است که در این مسیر حرکت می کنند که خود جای تجلیل داد.، بسیار مهم است.

مدیر گروه مطالعات اجتماعی پژوهشکده باقرالعلوم(ع) با تاکید بر حاکم بودن نوعی میان‌مایگی در وضعیت رسانه های علوم اجتماعی اظهار داشت: یعنی اگر یک دهه پیش علائق ایدئولوژیک در حوزه مطالعات انقلاب، گفتارهای رتوریک تولید می کرد و بیش از آن چیزی نداشت، امروز علناً و عملاً میان مایگی چنان بسط پیدا کرده است که ما در حوزه انقلاب اسلامی فقط گفتارهای توپولوژیک می فهمیم. حرف هایی که نهایتاً نتیجه موثری ندارد. از این جهت من فکر می کنم که پروژه آقای طاهایی اهمیت دارد و اهمیت آن برای حوزه مطالعات انقلاب مضاعف است.

این کتاب نشان می دهد که کل تاریخ ایران در خیابان انقلاب حاضر است

نامخواه ادامه داد: فکر می کنم ما در این کتاب وارد مرحله جدیدی از پروژه ایشان شده ایم؛ تا پیش از این تلاش ایشان برای شناخت انسان انقلاب در پرتو امکانی بود که انقلاب بوجود آورده بود ولی در این کتاب بر شناخت ایران در پرتو این امکان سعی شده است. اگر تا پیش از این آقای طاهایی تلاش می کرد تا به مخاطب نشان بدهد که انسانی که در جریان انقلاب به خیابان آمد، سپس به جبهه و نهادهای انقلابی رفت یک انسان عمیقاً قدسی است که در عین حال فلسفی است و ارزش فلسفیدن و اندیشیدن دارد؛ در این کتاب ایشان تلاش می کند که نشان بدهد که در جریان انقلاب فقط جامعه به خیابان نمی آید بلکه تاریخ نیز به خیابان می آید و کل تاریخ ایران در خیابان انقلاب حاضر است.

به خدمت گرفتن ظرفیت اگزیستانسیالیسم در این کتاب خود نقدی ایجابی به کل دوران اگزیستانسیالیسم در تاریخ ایران است

نامخواه با بیان اینکه چارچوب مفهومی نویسنده  در این کتاب اگزیستانسیالیستی است، اظهار داشت: خودِ این چارچوب اگزیستانسیالیستی یک نوآوری و بداعت دارد. در ۷۰ سال گذشته که مباحث اگزیستانسیالیستی در ایران پاگرفته است سه تا اگزیستانسیالیسم عمده داشته ایم یکی اگزیستانسیالیسم آبزورد و در پی نفی هستی  بوده که در فضای ادبیات خیلی بسط داشت، یکی اگزیستانسیالیسم چپ که بیشتر متون اجتماعی تولید می کرد که به نفی وضعیت اجتماعی می پرداخت و بعد از آن یک اگزیستانسیالیسم فلسفی که بیشتر به نقد و نفی غرب می پرداخت و نوشته های آن رنگ و بوی فلسفی داشت. آقای طاهایی یک اگزیستانسیالیسم ایجابی داردمخصوصاً در این دوره که فکر می کنم نسل دوم و سوم اگزیستانسیالیسم منتقد غرب با بحث های مذهبی پیوند خورده است و یک نوع بنیادگرایی را دارد تولید می کند. در این فضا به نظر چارچوب نظری که جناب آقای طاهایی دارند اهمیت دارد که این چارچوب خودش از یک جهت دارای نوآوری است. خود این رویکرد ایجابی در به خدمت گرفتن ظرفیت اگزیستانسیالیسم برای شناخت انسان انقلاب اسلامی خودش یک نقد ایجابی به کل دوران اگزیستنالیسم در تاریخ ایران است.

نویسنده می خواهد در موقعیتی نسبت به انقلاب ایران بایستد که هگل نسبت به انقلاب فرانسه ایستاده بود

وی در پایان گفت: ما زیاد درباره اسلام و انقلاب صحبت کرده ایم و اگر امروز از هر کدام از ما در خصوص انقلاب منهای اسلام سوال شود، حس خوبی نداریم ولی همین نگاه را به ایران و انقلاب نداریم در حالی که اگر ایران را از انقلاب بگیریم، انقلاب بدل به شوروشی می شود که در سال های آخر پهلوی علیه طبقه بورژوای صنعتی و نوسازی آن شکل گرفته است کما اینکه این روایت هنوز نیز رایج است. هگلیسم چپ این کار را می کرد یعنی یک جور تقابل با اسلام که  نتیجه اش این می شد که انقلاب اسلامی ایران ممتنع بود یعنی با اسلام تقابل داشت و به ایران بی توجه بود در نتیجه انقلاب اسلامی ایران ممتنع می شد. ما الآن با یک هگلیسم راست مواجهیم که در حال توجه به ایران و بی توجهی به اسلام هستند اما باز هم همان امتناع را می رساند. کاری که آقای طاهایی انجام می دهد نشان می دهد که اولاً آنچه که به خیابان آمد نه یک عقبه یکی دو ساله یا از ۴۲ به بعد باشد بلکه انقلابی است که کل ایران آمده است و این ایران نیز تعین تاریخی و جغرافیایی با امر قدسی است. نویسنده می خواهد در موقعیتی نسبت به انقلاب ایران بایستد که هگل نسبت به انقلاب فرانسه ایستاده بود لذا طبیعی است که با تداوم هگل چپ و راست در ایران درگیر شود.

ما به ساحت و زبان این کتاب و امثال آن نیاز داریم

در ادامه این جلسه حجت‌الاسلام احمد رهدار رئیس مؤسسه مطالعات و تحقیقات اسلامی فتوح اندیشه با بیان اینکه این کتاب سعی کرده با فاصله گرفتن از رخدادها، به روح رویدادها توجه کند گفت: این کتاب با رویکردی که دارد سعی کرده با روحی که دارد رخدادهای متکثر را به بافتار تبدیل کرده و در خصوص معنای آن در بوم ایران صحبت کند. این رویکرد از این جهت ارزش دارد که این روش حرف زدن، بیش از آنکه روشی در دست ما بچه های انقلاب باشد، در دست جریانی است که معمولاً نتایج بحث های خودشان را مقابل ما تعریف می کنند و کسی که وارد این روش می شود از این امتیاز برخوردار است که با آدم هایی که هیچگاه از زاویه انقلاب وارد دیالوگ نشده اند، وارد گفت و گو شود.

رهدار از نیاز انقلاب به ساحت و زبان این کتاب گفت و عنوان داشت: روش کتاب هم ساتی است که در بیرون ما به ازا و متفکر و نتایج دارد و به وزان آن زبانی نیز هست که باید با این زبان دیالوگ کنیم. پیشتازی در سخن گفتن با این زبان احتمالاً ما را با لایه ای که ممکن است که در چهل سال قبل انقلاب فرصت دیالوگ را از ما سلب کرده است، فراهم کند. به نظر من باید از هر تعداد کارهای  مشابه این کار استقبال کرد.

به این زبان نیاز داریم ولی زبان ایجابی انقلاب، این نیست

رئیس مؤسسه مطالعات و تحقیقات اسلامی فتوح اندیشه در ادامه گفت: البته قرار نیست این زبان، زبان ایجابی انقلاب باشد اما انقلاب به این زبان نیاز دارد و در وسط صحنه به انقلاب کمک کند. دیالوگ میان تاریخ و اندیشه کار سختی است ولی به نظرم ضروری می نماید و عمدتاً نیز افراد این کار را بلد نیستند. ۹۰ درصد مورخین ما این را بلد نیستند، درست است که در این رویکرد ما از رخداد تاریخی فاصله می گیریم اما رخداد را در روحش تجرید می کنیم که این روح را نمی شود از خلاء گرفت و باید از یک انضمام آن را گرفت که آن انضمام در دست مورخین است.

ما باید پیوستگی تاریخی مان را در مفهومی از جنس «امام» پیگیری کنیم

رهدار در پایان عنوان داشت: ما امر مطلق هگلی را اول فهم می کنیم و با آن گفتگو می کنیم چرا که مخاطبی داریم که فقط با این واژه می توانیم با او گفت گو کنیم، در یک پله بعدی می فهمیم که برای توضیح خودمان یک خلوص بیشتری می خواهیم . به نظر من چیزی بسیار خودی تر از «انسان کامل» هست که دالان آن می تواند انسان کامل یا چیزی شبیه به آن باشد اما دست آخر ما باید این پیوستگی تاریخ مان را در مفهومی از جنس «امام» پیگیری کنیم و وقتی به آن برسیم به رغم اینکه زیادی اندیشه دارد، به طرز عجیبی قابل فهم است یعنی مفهوم امام برای همه ما قابل فهم است به رغم اینکه سرشار از اندیشه است در عین حال انگار یک نوع وساطتی دارد که ما می توانیم با آن ارتباط برقرار کنیم و آن را فهم کنیم.

روایت انقلابی که ابتدائاً واقع شده با چنین زبانی امکان ندارد

دکتر عطالله بیگدلی پژوهشگر پژوهشکده شهید صدر نیز در خصوص زبان این کتاب گفت: درباره زبانی که که آقای دکتر انتخاب کرده است این سوال مطرح است که آ این زبان تا چه حد امکان واگویه و روایت آن اتفاقی که در سال ۵۷ افتاده  واستمرار دارد را داراست؟ یک موضع بحث همواره این بوده است که آیا این زبان امکان روایت آن حادثه را دارد؟ به نظر من نداشته است. زبان فلسفه به یک واسطه چنین امکانی دارد و آن اینکه زبان سخن گفتن از چیزی است که محقق شده است یعنی این زبان نسبت به وقوع، پسینی است و ابتدا به وجود می آید و بعداً فیلسوف زبانش برای روایت مسئله ای که رخ داده است، باز می شود، به تبع اما انقلاب اسلامی یک پدیده در حال شدن است که ناتمام است و ابتدائاً واقع شده است بنابراین روایت آن با چنین زبانی امکان ندارد. در واقع مطابق نکته ای نیز که در کتاب بارها به آن اشاره شده است، انقلاب اسلامی، آغاز یک افق جدیدی است که هنوز محقق نشده است و به همین خاطر است که فلسفه اساساً امکان روایتش را ندارد. در واقع اینجا یک پارادوکس اتفاق می افتد که ما می خواهیم با زبان فلسفه چیزی را توضیح بدهیم که محقق نشده است.

مقید کردن انقلاب اسلامی به اراده قومی خطاست

پژوهشگر پژوهشکده شهید صدر ادامه داد:  مسئله بعدی این است که درفرض تمامیت این واقعه-یعنی انقلاب-، زبان فلسفه بواسطه جنسی که دارد امکان اینکه کلیت را به ناگاه ببیند و به روایت کند ندارد  یعنی به خاطر قدسیت و روحانیتی که دارد دوباره سنخش با سایر کنش های انسانی که به تمام رخ بدهد و در برابر نهاد راوی قرار بگیرد، فرق دارد.

بیگدلی در پایان با وارد کردن اشکال به فهم نویسنده از انقلاب نیز گفت:  من به نظرم این انقلاب به این معنا ربطی به فلسفه تاریخ ایرانی ندارد و اصولاً اینجا ایرانیتی ظهور نکرده است و ایران اساساً فاقد چنان پتانسیلی بوده است که چنین اتفاقی را رخ بدهد و هرگونه مقید کردن این مسئله به یک اراده قومی روایتی خطا از آن است هر چند که شما آن قوم را سبب آن مسئله بدانید.نظر من  درباره ماهیت انقلاب ایران است که نه ظهور امر مطلق در امر ایرانی است بلکه یک امکان موقت تاریخی است که در دوران غیبت به ما داده شده و ممکن است بسط پیدا کرده یا جمع بشود.

کتاب “انقلاب ۵۷”بیش از هر چیزی پنجه در پنجه افکندن با جریان روشنفکری دو دهۀ اخیر در ایران است.

دکتر سجاد صفارهرندی مدیر گروه مطالعات اجتماعی پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی گفت: آقای طاهایی در بخش اول کتاب با آنچه که ایده ایران­شهر متضمن آن می­باشد همراهی کرده است و این نگاه را پذیرفته­اند که کلیت و تمامیتی به نام ایران وجود دارد که تاریخ آن به قبل از دوره اسلامی بر می­گردد، ایرانی که بر اساس فرهنگ شناخته شده است نه نژاد و بر اساس یک ایده که در اندیشه سیاسی تبلور دارد فهمیده می­شود و آن میل به امر مطلق است. از کجا ایشان راه خود را جدا می­کند و همان پنجه در پنجه افکندن با مفروضات کلی اندیشه ایران شهری آغاز می­شود؟ از جائی که جریان ایران­شهری در ارزیابی و فهم خودشان از متن تاریخ معاصر ایران، به تحولی که منجر به انقلاب اسلامی شد و وضع پسا انقلاب اسلامی، به مثابه یک انحرافی از ایده ایران­شهر و در واقع سنت ایرانی آرمانی نگاه می­کنند. آقای طاهایی در این کتاب به نحو با کفایتی در چارچوب منطق همان سنت نشان می­دهند که انقلاب تا چه اندازه با آنچه که امر متداوم ایرانی می­­­نامیم منطبق، مرتبط و دارای پیوند است، نه تنها نمی­­توان انقلاب را برون رفت از این چارچوب فهمید که از قضا باید به مثابه نقطه تعالی و اوج این ایده و مسیر درک کرد. به واسطه این تلقی و نگاه، فهم دکتر طاهایی از انقلاب اسلامی و به تعبیر خودشان رزیم ۵۸، با اظهارات رایج ایدئولوژیک و کلامی از جمهوری اسلامی یا ایده ولایت فقیه متفاوت است. ایشان ولایت فقیه را نقطۀ اوج و تحقق آن سنت شهریاری می­بیند که کل تاریخ ایران طالب و تمنای چنین چیزی است.

صوت نشست: